Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (55.1993)

PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW

z projektowaną licytacją. Spis nie jest podpisany, wylicza 40
płócien i cztery płaskorzeźby. Jest to jedyny dotychczas wy-
kaz dzieł z Galerii Stanisława Augusta, będących w Peters-
burgu i wystawionych na licytację. Tadeusz Mańkowski,
autor katalogu Galerii króla nie miał prawie żadnych infor-
macji o przebiegu aukcji obrazów. Odnaleziony przez R. Han-
kowską Taxe des tableaux de feu Sa Majeste le Roi de
Pologne zawierał tytuł dzieła, autora oraz cenę w rublach. W
omawianej pracy spis ten został uzupełniony (dzięki kore-
spondencji króla i pracy T. Mańkowskiego) o rozmiary, sza-
cunek określony w Warszawie (przeliczony na złote) oraz
numer katalogowy.

Na końcu książki autorka podaje spis aneksów, czyli
odnalezionych przez nią materiałów archiwalnych, informu-
jąc jednocześnie, że odbitki kserograficzne aneksów znajdują
się w Archiwum Fundacji Kultury Polskiej. Jako uzupełnienie
tekstu głównego zamieszczono też: Rozwiązanie imion [wy-
stępujących w archiwaliach], Słownik nazw ubiorów i tkanin,
Słownik nazw pojazdów i uprzęży. Na uwagę zasługują staran-
nie wykonane fotografie, oraz rysunki piórkiem sporządzone
przez Edytę Hankowską - Czerwińską.
Praca Hanny Hankowskiej stanowi cenny materiał dla
historyków sztuki oraz dla historykówi historyków kultury
materialnej.
Marianna Banacka

Tadeusz S. Jaroszewski, Waldemar Baraniewski, Pałace i dwory w okolicach
Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN 1992 ss. 304, il. 233

Jest to książka popularnonaukowa, napisana przez pra-
cowników dydaktyczno-naukowych z Instytutu Historii Sztu-
ki Uniwersytetu Warszawskiego, profesora - kierownika
Zakładu Sztuki Nowoczesnej i adiunkta tegoż Zakładu. Au-
torzy zaadresowali książkę do mieszkańców Warszawy, za-
chęcając ich - we wstępie - do poznania "pięćdziesięciu
interesujących obiektów zabytkowych położonych w promie-
niu około stu kilometrów od stolicy". Okolice Warszawy
zawierają nadspodziewanie dużo godnych uwagi dzid archi-
tektury świeckiej z ostatnich 300 lat. Są to nie tyle wielkie
rezydencje magnackie, jak Nieborów i Stary Otwock, ale
raczej wiele siedzib zamożnej i średnio zamożnej szlachty.
Krótki historyczny przegląd tych siedzib został zawarty w
Przedmowie (s. 7-10).
Układ książki jest jasny. Po Przedmowie biegną krótkie
hasłowe artykuły o poszczególnych dworach i pałacach alfa-
betycznie według nazw miejscowości. Struktura haseł jest
różnorodna, zależna od materii. Zasadą jest jednak topografi-
czne usytuowanie siedziby, informacje o fundatorach i kolej-
nych właścicielach, wreszcie krótka charakterystyka
architektury. Przy każdym haśle jest obowiązkowo rysunek
planu parteru budowli (najczęściej w skali 1:400) oraz kilka,
na ogół bardzo dobrych fotografii. Całości towarzyszy na
początku dobra mapa terenu z zaznaczeniem dróg i rzek.
Opracowanie 50 pałaców i dworów zostało oparte na
solidnych podstawach. Autorzy wykorzystali nie tylko druko-
wane Katalogi Zabytków Sztuki w Polsce, ale także pozosta-
jące w maszynopisach studia historyczno-architektoniczne w
archiwum PP. Pracownie Konserwacji Zabytków oraz prace
magisterskie, pisane zresztą pod kierunkiem prof. Tadeusza
S. Jaroszewskiego na Uniwersytecie Warszawskim. Ważne
jednak były objazdy terenowe Autorów, poznanie wszystkich
obiektów z autopsji i przeprowadzenie wywiadów z miesz-
kańcami i dawnymi właścicielami. Mimo formy popularno-
naukowej książka ma duży ładunek poznawczy. Wiele
obiektów zostało wprowadzonych do literatury po raz pier-
wszy.

Zachętą dla nieprofesjonalnych czytelników jest wartki
tok relacji pisanych barwnym językiem. Ciekawie są ukazane
sylwetki fundatorów i kolejne pokolenia spadkobierców. Co
prawda został ukazany tylko jeden portret fundatora - kardy-
nała Michała Radziejowskiego w Nieborowie. Autorzy nie
zanudzają czytelnika opisem.zabytków; omówienia budowli
są krótkie, charakterystyki zwięzłe i najbardziej konieczne.
Tylko pałac w Słubicach o założeniu palladiańskim, z ćwierć-
kolistymi galeriami, ma dłuższy, zbliżony do katalogowego
opis (s. 201-206). Mimo popularnej formy publikacji, zawiera
ona wiele nowych spostrzeżeń. Przy dworze w Dłużewie
projektu Jana Heuricha syna z 1901 r. nie omieszkano zazna-
czyć, że "rozpoczyna w architekturze polskiej tzw. styl dwor-
kowy, będący bodaj najpopularniejszą propozycją stylu
narodowego, jaką wysunięto u nas na przełomie XIX i XX
stulecia" (s. 33). Jednocześnie Autorzy publikują wcześniej-
szy o dwa lata niezrealizowany projekt drewnianego dworu
Stanisława Witkiewicza dla Stanisława Dłużewskiego do te-
goż Dłużewa (il. 21).
Zasługą Autorów jest zwrócenie szczególnej uwagi na
pomijane do niedawna dzida z okresu historyzmu. Znakomi-
tym przykładem jest pałac Sobańskich w Guzowie, jeden z
najlepszych przykładów tzw. "kostiumu francuskiego" w ar-
chitekturze (dodajemy - czasów Ludwika XIII). Zostały
opublikowane nie tylko projekty nieznanego bliżej zagranicz-
nego architekta Mayera z 1880 r., ale zestawiono je ze zreali-
zowanym planem pałacu. Autorzy szeroko uwzględnili
projekty i ikonografię pałaców i dworów. Wśród ikonografii
historycznej znalazły się plany całych założeń rezydencji,
łącznie z ogrodami. W dwu przypadkach zostały opublikowa-
ne projekty z ostatnich lat, jeszcze nie zrealizowane. W przy-
padku Brochowa przedstawiono projekt rozbudowy założenia
dworskiego o kompleks Centrum Dydaktycznego Towarzy-
stwa im. Fryderyka Chopina, opracowany przez architektów:
Czesława Bieleckiego i Jerzego Heymera w 1987 r. Autorzy
książki opublikowali nawet szkice rekonstrukcji historycznej
pałacu w Żeliszewie, który został rozebrany w trakcie prac

289