Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (55.1993)

PRZEGLĄD LITERATURY

Krzysztof Pawłowski, "Circulades languedociennes de l'an mille. Naissance de
1'iirbanisme europeen ". Les Presses du Languedoc 1992 ss. 220, il. 362, pl. 92

Krzysztof Pawłowski, wykładając od lat na uniwersyte-
tach w Montpellier i w Tuluzie, wydał niedawno piękną
książkę, której tytuł można przełożyć jako: Langwedockie
osady okrągłe roku tysiącznego. Narodziny urbanistyki euro-
pejskiej. Książka zwraca na siebie uwagę znakomitą szatą
graficzną: przy 220 stronach zawiera aż 362 ilustracje, w
znacznej części wielobarwne. Jest wśród nich ponad 80
świetnych, kolorowych zdjęć lotniczych wykonanych w wię-
kszości przez autora przedstawiających ciasno zabudowa-
ne miasteczka wyjątkowo plastycznie; jest ponad 90 planów
miast, zwłaszcza - w wycinkach map katastralnych, "napole-
ońskich" i nowych. Wyróżniają się także liczne plany opra-
cowane graficznie w celach porównawczych; pozostałe
ilustracje - to serwis ikonograficzny i fotograficzny, plany
miast i wsi z innych regionów Europy, ideogramy, schema-
ty.
Książka, jak podaje autor, ma jedynie niezbędny aparat
naukowy: przypisy (dość jednak liczne), zestawienia bibliog-
raficzne wraz z komentarzem informacyjnym oraz indeks
miejscowości.
Jej treścią jest przede wszystkim przedstawienie fenome-
nu bardzo wczesnego, średniowiecznego planowania urbani-
stycznego. Autor rozpatruje go na dwu płaszczyznach:
generalnej i szczegółowej, odniesionej monograficznie do 54
miejscowości rozlokowanych w 5 regionach Langwedocji.
Trzecia, uzupełniająca część rozważań dotyczy problemów
konserwatorskich tej interesującej grupy założeń przestrzen-
nych, w większości - jak dowodzą zdjęcia lotnicze, dobrze
zachowanych. Książkę zamyka hasło utworzenia programu
rewaloryzacji tych osad, zagrożonych przede wszystkim wy-
ludnieniem.
Uzasadnienie podjęcia badań nad tą grupą miasteczek
i wsi znajduje czytelnik już we wstępie. Autor odkrył nie
zauważoną dotąd grupę niezwykłych, okrągłych osiedli, zlo-
kalizowanych w niewielkiej od siebie odległości i noszących
analogiczne cechy rozplanowania; stanowią one odróżnia-
jący się od innych planów średniowiecznych typ urbani-
styczny.
Jego znaczenie podnosi udowodniony przez autora pre-
kursorski charakter akcji urbanistycznej, której są wynikiem.
Pierre Lavedan, opisując w 1926 r. (a także i później) niektóre
obiekty z tej grupy, uznał je za struktury przestrzenne powsta-
jące żywiołowo pod dyktando topografii terenu. Podobnie
ujmowali genezę wybranych z tej grupy osiedli inni autorzy.
Za pierwsze planowane we Francji miasto uchodziło dotąd
Montauban, z 1144 r., otwierające serię miasteczek o ukła-
dach ortogonalnych typu bastides. Krzysztof Pawłowski prze-
suwa do około 1000 r. początki planowania miast we Francji
-i w średniowiecznej Europie.
Jednym z podstawowych argumentów na korzyść jego
tezy, że mamy tu do czynienia ze strukturami zaplanowanymi
i opartymi na kanwie mierniczej, są wyniki analizy parcelacji

działek, na których te miasteczka czy wioski wyrastają.
Ich układ konstruują najczęściej dwa - trzy pierścienie
zabudowy wokół opasanego ulicą lub fosą, umocnionego
rdzenia o charakterze gródka. Wypełnia go zamek lub rza-
dziej -kościół, a czasem -jeden i drugi (zdarza się, że kościół
był wprowadzony wtórnie, gdy zamek wycofał się na peryfe-
rie układu). Podziały wszystkich koncentrycznych "bloków"
są ściśle promieniste, a linie rozgraniczające działki w kolej-
nych kręgach stanowią fragmenty tego samego promienia, co
można było uzyskać jedynie drogą ich wspólnego, oryginal-
nego wytyczenia. Ciasno stłoczona zabudowa wypełnia naj-
częściej całe nietypowe, trapezowate działki tych osiedli.
Autor bada różne możliwe ich pierwowzory i źródła
inspiracji. Zatrzymuje się dłużej na metodach mierniczych,
przekazanych średniowieczu przez rzymskich "gromaty-
ków". Reprodukuje schemat sposobu wytyczania w terenie
koła, zaczerpnięty z dość tajemniczego dzieła Herona (z 1 w.
p.n.e -jeśli był to Heron z Aleksandrii, lub z X w.-jeśli był
to jego bizantyjski imiennik) i omawia opisany przez niego
przyrząd mierniczy, zwany dioptrem oraz stosowane jedno-
stki miar liniowych. Osobno przedstawia grupę okrągłych
grodów jako możliwe źródło inspiracji dla swych osiedli,
które nazwał "cyrkuladami".
W rozdziale zatytułowanym: Symbolizm chrześcijański.
Kosmos i Ziemia. Jeruzalem niebieskie zastanawia się nad
symboliczną wymową i ideową motywacją planu okrągłego,
przyjętego dla tej grupy osad. Przytacza starożytne schematy,
w tym egipski hieroglif oznaczający "miasto" - i realizacje,
jak doskonałe okręgi murów niektórych miast syryjskich.
Analizuje schematy "niebieskiej Jerozolimy" i symbolizm
kolistych wyobrażeń stworzenia świata oraz wizji raju, a także
rysunków o treści kosmologicznej, zapisów znaków zodiaku
i innych.
Podejmuje wreszcie problemy struktury społeczeństwa,
które tworzyło "cyrkulady". Uformowany właśnie ustrój feu-
dalny prowokował, co autor podkreśla, rywalizację i konfli-
kty. Tłumaczyło to konieczność tworzenia rycerskich siedzib
obronnych, związanych z opasującymi je osadami, których
rangę podnosił udział instytucji kościelnych - zwłaszcza pa-
rafii. Przygląda się też dalszemu rozwojowi osiedli, założo-
nych zgodnie z przyjętym, rygorystycznym schematem,
zwłaszcza zagospodarowywaniu terenów przyległych i wpro-
wadzaniu do istniejących dawno struktur pierwszych placów
publicznych. W ostatnich fragmentach generalnej części swej
pracy ustala miejsce "cyrkulad" w historii urbanistyki euro-
pejskiej na tle innych analogicznych struktur, powstających
w różnych regionach naszego kontynentu.
Odkrycie najstarszego znanego dotychczas etapu plano-
wania urbanistycznego w średniowiecznej Europie spotkało
się ze zrozumiałym zainteresowaniem środowiska naukowe-
go. Jacques Heers w swej nowej syntezie dziejów miast
średniowiecznych (La ville au Moyen Age en Occident, Paris

534