Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (55.1993)

PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW

woju kubizmu i konstruktywizmu jest w Polsce obecnie
nieznana.
Bezpośrednimi organizatorami wystawy ze strony lite-
wskiej byli Viktoras Liutkus i Ernestas Parulskis, ze strony

polskiej Jaromir Jedliński i Janina Ładnowska. Pomocy przy
jej przygotowaniach udzielił również Jerzy Malinowski, a
także Ministerstwo Kultury i Sztuki w Warszawie.
Redakcja

Jan Skuratowicz, Architektura Poznania 1890-1918. Poznań: Wydawnictwo
Naukowe UAM 1991 ss. 385, il. 233

W ciągu ostatnich dwudziestu pięciu lat w znacznym
stopniu udało się wytworzyć obraz naszej architektury XIX i
początku XX w. Wcześniej była ona równie mało znana, jak
cała architektura europejska okresu, ale interpretowana bodaj
jeszcze bardziej fałszywie. I dziś zresztą daleko jeszcze do
stworzenia w pełni odpowiedzialnej całościowej syntezy, nie-
mniej dzieje architektury i urbanistyki kilku przynajmniej
miast zdają się zarysowywać w miarę wyraźnie. Dotyczy to
Krakowa, zarówno dzięki wielu opracowaniom szczegóło-
wym, jak i zwłaszcza całościowym opracowaniom Jerzego
Purchli, Bielska-Białej dzięki monografii napisanej przez
Ewę Chojecką', a ostatnio w najwyższym stopniu także Po-
znania. Znakomita monografia Zofii Ostrowskiej-Kłębo-
wskiej "Architektura i budownictwo w Poznaniu w latach
1780-1910 "znalazła swoją równie wartościową kontynuację
w pracy Jana Skuratowicza2. Swoją drogą zaskakuje tu fakt
pominięcia dziesięciolecia 1880-1890 przez oboje autorów.
Skuratowicz tłumaczy to w ten sposób: "Przyczyny tak wczes-
nego zakończenia tej monumentalnej rozprawy (Książki Z.
Ostrowskiej Kłębowskiej-MG) nie są mi znane. Liczba reali-
zacji w dziesięcioleciu 1880-1890 jest jednak tak niewielka i
tak nierozłącznie związana z okresem wcześniejszym, że
wydawało się właściwe zrezygnowanie z omawiania tutaj
tego dziesięciolecia. Rozpoczynam od 1890 r. kiedy zaryso-
wały się przed Poznaniem nowe perspektywy wielkiego roz-
woju3. Jest to oczywiście jakieś, może nawet wystarczające
wyjaśnienie, niemniej powstała luka zadziwiająca i nieco
śmieszna.
Książka Skuratowicza jest opracowaniem wzorowym.
Imponuje, podobnie jak praca Ostrowskiej-Kębłowskiej, ob-
fitością materiału i starannością w jego zebraniu. Dotyczy to
zarówno samych obiektów jak i archiwaliów. Informacje
archiwalne uderzają właściwie przeprowadzoną selekcją. Ta
ostatnia stanowi wszak podstawową trudność przy opracowa-
niach dotyczących czasów nowych, a w danym przypadku nie
ma znaczenia fakt, że wiele z podstawowych materiałów dla
dziejów architektury Poznania zaginęło, bo tym łatwiej zgu-
bić się w gąszczu informacji drugorzędnych.
W przyjętej metodzie autor odwołuje się przede wszy-
stkim do metod stosowanych w opracowaniu Zofii Ostro-
wskiej-Kębłowskiej, a także Jacka Purchli i częściowo do
książki Posenera o architekturze Berlina4. Jest to postępowa-
nie proste i celowe, przywodzi jednak na myśl wspomnienia
niedawnych jeszcze zażartych dyskusji na temat metod bada-
nia architektury XIX w. i wszystkich możliwych, często do-

mniemanych, trudności. Brakuje może tylko pewnych wnio-
sków, jakie można wyciągnąć z monumentalnej monografii
Wiednia napisanej przez R. Wagner-Riegera5.
Autor nie ogranicza się w pracy do analizy samej archite-
ktury, lecz ujmuje ją na szerokim tle politycznym, ekonomi-
cznym i społecznym. Bardzo szczegółowo i głęboko ukazuje
pochodzenie, wykształcenie, sytuację ekonomiczną i organi-
zację pracy architektów, a także indywidualne cechy ich
twórczości. Przy tym udało mu się odnaleźć wielu nieznanych
dotąd twórców i znacznej liczbie obiektów przypisać właści-
wą atrybucję, co, wbrew pozorom, w sztuce omawianego
okresu nie jest rzeczą łatwą. Po wstępie bibliograficzno-me-
todycznym i ogólnej analizie polityczno-ekonomicznej histo-
rii Poznania pod zaborem pruskim i analizie sytuacji
architektów, Skuratowicz opisuje i analizuje obiekty archi-
tektoniczne w następującej kolejności: kamienice mieszczań-
skie, wille, monumentalne budynki śródmieścia, domy
towarowe, hotele, banki, budownictwo kultowe, szkoły, szpi-
tale, parki i ogrody. Włączony został także rozdział poświę-
cony specjalnie polskim inicjatywom budowlanym. Całość
części analitycznej kończy autor omówieniem architektury
Wystawy Wschodnioniemieckiej z 1910 r. Opisy i analizy
obiektów nie ograniczją się, jak to zdarza się niezwykle
często, jedynie do układu samych brył i rozwiązań elewacyj-
nych, lecz sięgają do poprawnego przebadania i ukazania
struktury przestrzennej i funkcjonalnej (użytkowej) wnętrz,
także w kamienicach mieszczańskich i willach. Skuratowicz
wykazuje przy tym głębokie zrozumienie samej struktury
architektury, jej przestrzennej organizacji, oraz imponuje
wkładem pracy. Analizy te stają się już same ważnym
przyczynkiem dla zrozumienia przemian architektury w szer-
szym kontekście ekonomicznym i obyczajowo - znaczenio-
wym.
Przy omawianiu obiektów użyteczności publicznej, bo
dopiero tu jest to możliwe, autor wchodzi znacznie głębiej w
próby interpretacji znaczeniowej. Szczególnie interesujące są
wśród nich te, które dotyczą monumentalnej architektury
śródmieścia, jak przykładowo Zamku Cesarskiego, Komisji
Kolonizacyjnej, czy też gmachu Muzeum, a wreszcie urbani-
styki całego wokół-zamkowego założenia. Dobrze postawio-
ne i ważne - z uwagi na specyfikę architektury Poznania i
szerzej, polskiej twórczości architektonicznej okresu zaborów
- są wnioski dotyczące różnic pomiędzy oficjalnymi gmacha-
mi państwowymi, a budynkami powstałymi jako "polskie
inicjatywy budowlane".

297