DOI Heft:
Nr. 4
DOI Artikel:Kobielus, Stanisław: "Deus ut Artifex" w myśli i sztukach średniowiecza
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48738#0426
STANISŁAW KOBIELUS
22. Por.: U. GROSSMANN, Studien zur Zahlensymbolik des
Fruhmittelalters. "Zeitschrift fur katholische Theologie"
R.LXXV, 1954 s. 28-29. Natomiast Hinkmar z Reims
(ok. 806-882) kwituje fragment Księgi Mądrości (11,21)
bardzo krótkim komentarzem: Quoniam Deus omnia in
mensura in qua constat qualitas, in numero in quo con-
tinetur quantitas, in pondere quo significatur ratio pe-
raequata, [...] cuncta disposuit - Ponieważ Bóg wszystko
urządził według miary, w której zawiera się jakość, we-
dług liczby, w której zawiera się ilość, według wagi która
oznacza doskonale równą wielkość. (PL 125, 818-819).
23. Y.-M. CONGAR, Le Theme de Dieu-Crateur et les explica-
tions de L 'Hexamćron dans la tradition chrćtienne. [W:]
L'Homme devant Dieu. Melanges offerts au Pere Henri de
Lubac. Paris 1963 s. 206. Na uwagę zasługuje tutaj opinia
Św. Tomasza z Akwinu który w sposób szczególny zajmo-
wał się relacjami między porządkiem społecznym, będącym
częścią ładu etycznego, a porządkiem uniwersalnym czy
kosmicznym. Według niego wszystkie formy porządku po-
chodzą od jednego Autora, którym jest Bóg. Ibidem, s. 207.
24. Stworzenie świata, ok. 1050. Rysunek na pergaminie.
Londyn, British Museum, Cotton MS. Tiberius C. VI,
fol.7v.
25. Por. Iz 40, 22 - Qui sedet super gyrum terrae. Kręgi, dla
których wykreślenia potrzebny był cyrkiel przywołują
tekst PLATONA: wytoczył bóg świat na okrągło, w
postaci kuli. TENŻE, Timaios. Przeł. W. Witwicki. War-
szawa 1951 s. 31.
26. Waga w tym przypadku nie jest symbolem sprawiedliwo-
ści, lecz instrumentem łączącym się ze słowem numerus,
cyrkiel wskazuje na termin mensura, zaś trąbom odpowia-
da pondere, zgodnie z tym co pisał później MIKOŁAJ Z
KUZY (zm. 1464): Numerus pertinet ad arithmeticam,
pondus ad musicam, mensura ad geometriam. TENŻE, De
docta ignorantia. Liber secundus. Ed. P. Wilpert, t. II
Hamburg 1977 s. 110, (176, 1-4). Inne rozwiązanie podaje
A. HEIMANN sugerując, że trąby należy złączyć z nume-
rus, cyrkiel z mensura, zaś wagę z pondere. TAŻ, Three
Illustrations from the Bury St. Edmunds Psalter and their
Prototypes. Notes on the Iconography ofsomeAnglo-Saxon
drawings. "Journal of the Warburg and Courtauld Institu-
tes" R.XXIX, 1966 s. 52.
27. Gołębica, jak to zdarza się często w anglosaskich manu-
skryptach ma dziób orła i nimb krzyżowy. HEIMANN,
o.c., s. 47. Bliskim co do treści, czasu i miejsca wspo-
mni anej ilustracji, a także jej naśladownictw, jest Byrht-
ferth's Manuał z 1001 r. będący typowym przykładem
encyklopedycznego kompendium o charakterze compu-
tum. Opiera się on na dziełach Bedy Czcigodnego i
Rabana Maura. Autor rozwodzi się nad trojakim sposo-
bem stwórczej aktywności Boga, który Omnia in mensu-
ra et in numero et pondere creavit. Ibidem, s. 48-49.
28. Stworzenie świata, rysunek z British Museum w Londy-
nie, Royal I E. vii, fol. lv.; Creatio mundi ze Staatsbib-
liothek w Berlinie, Theol. lat., fol. 149, fol. lv.;Dextera
Dei z Eadwi Codex z Kestner Museum w Hannowerze,
fol. 9v; rysunek ukazujący króla Ezechiasza u stóp
Stwórcy jako ilustracja Psalmu 60 z Bury Psalter w
Bibliotece Watykańskiej, Vatican Reg. Lat. 12, fol. 68v.
HEIMANN, o.c., tabl.10-12.
29. Panie Boże! oto ty uczyniłeś niebo i ziemię siłą twoją
wielką i ramieniem twym wyciągniętym (Jr 32, 17). Por.:
Ps 118, 73.
30. M. LURKER, Die Symbolbedeutung von Rechts und
Links und ilir Niederschlag in der abendlandisch-chri-
stlichen Kunst., "Symbolon. Jahrbuch fur Symbolfor-
schung".N.F., R.V, 1980 s. 100. Por.: 1 Krn 10, 12 oraz
AUGUSTYN, Objaśnienia Psalmów. T.XXXIX. Przeł.
J. Sulowski. Warszawa 1986 s. 302. W innym miejscu
Augustyn pisze:Albowiem ręka Boża to zwrócenie uwagi
na potęgę Bożą. I o ludziach często tak się powiada: Ma
to w ręku czyli leży w jego mocy, i kiedy zechce, zrobi.
Ibidem, s. 336. W Psalmie 79 (w.18) naród izraelski
nazwany został mężem prawicy. Ręka symbolizowała
Ducha Świętego, Ojca oznaczały serce i ciało, a Syna
ramię, jak podaje Mistrz Eckhart. MISTRZ ECKHART,
Kazania. Przeł. W. Szymona. Poznań 1986 s.445.
31. Per dexteram enim aliquando designa tur Christus Filius
Dei. (PL 111, 158). Według Hugona ze Św. Wiktora,
wszystko zostało uczynione i podtrzymywane jest ramie-
niem Boga. Quod autem brachia Domini hinc inde com-
plectuntur omnia, hoc significat, quod sub ejus potestate
sunt universa, et nemo manum ejus vel dextram ad pra-
emium, vel sinistram ejus effugere potest ad supplicium.
(PL 176, 626). Brachium ejus, Filius ejus est. (PL 175,
429).Dextera Dei est Christus, quia per eum Deus pater
operatus est propitiationem nostram. (PL 177, 599).
32. Sic Deus per Verbum suum omnes creaturas produxit,
idemque Verbum carnem in homine induit, quidextra Dei
est, quoniam comprehensio potentiae ipsius existit. (PL
197, 886).
33. Digitus enim dicitur divinae operationis effectus. (Raban
Maur, PL 111, 160).
34. Por.: Ps 8, 4. Por.: tekst Hugona ze Św. Wiktora: Hoc
modo constructa machina universitatis in parte ejus
superiori majestas a scapulis sursum, pedibusque deor-
sum eminens, et quasi in solio sedens formatur. Ita, ut
expansis hic inde brachiis omnia continere videatur.
Tribusque digitis per medium extensis usque ad orbem
terrae, et coeteris in palmum reflexis coelos concludit.
(PL 176, 701-702).
35. Układ palców stał się przedmiotem wielorakich interpre-
tacji. W uniesionej do błogosławieństwa ręce, opuszki
palców wielkiego i serdecznego są złączone, wyprosto-
wane zaś pozostają palec mały, średni i wskazujący.
Niektórzy w trzech uniesionych palcach dopatrywali się
symbolu Trójcy Świętej, zaś w dwóch złączonych do-
strzegali dwie natury Chrystusa zjednoczone w jednej
osobie. Inni twierdzili, że są to wyobrażenia znaków Alfa
i Omega lub inicjałów Zbawiciela IH-XC.Interpetowano
je także jako napomnienie do wzniesienia duszy do
Boga w Trójcy Św. wyrażonej przez trzy palce wypro-
stowane, oraz do dóbr wiecznych ukazanych przez koło
utworzone palcem wielkim i serdecznym. Koło, jak
wiadomo, jest symbolem wieczności. J. TOURNLAC,
Les traces de lumiere. Symbolisme et Connaissance.
Paris 1976 s. 74.
36. MISTRZ ECKHARDT wyjaśnia, dlaczego pod symbo-
lem ręki wyobraża się Ducha Świętego. TENŻE, o.c.,.
s. 445.
412
22. Por.: U. GROSSMANN, Studien zur Zahlensymbolik des
Fruhmittelalters. "Zeitschrift fur katholische Theologie"
R.LXXV, 1954 s. 28-29. Natomiast Hinkmar z Reims
(ok. 806-882) kwituje fragment Księgi Mądrości (11,21)
bardzo krótkim komentarzem: Quoniam Deus omnia in
mensura in qua constat qualitas, in numero in quo con-
tinetur quantitas, in pondere quo significatur ratio pe-
raequata, [...] cuncta disposuit - Ponieważ Bóg wszystko
urządził według miary, w której zawiera się jakość, we-
dług liczby, w której zawiera się ilość, według wagi która
oznacza doskonale równą wielkość. (PL 125, 818-819).
23. Y.-M. CONGAR, Le Theme de Dieu-Crateur et les explica-
tions de L 'Hexamćron dans la tradition chrćtienne. [W:]
L'Homme devant Dieu. Melanges offerts au Pere Henri de
Lubac. Paris 1963 s. 206. Na uwagę zasługuje tutaj opinia
Św. Tomasza z Akwinu który w sposób szczególny zajmo-
wał się relacjami między porządkiem społecznym, będącym
częścią ładu etycznego, a porządkiem uniwersalnym czy
kosmicznym. Według niego wszystkie formy porządku po-
chodzą od jednego Autora, którym jest Bóg. Ibidem, s. 207.
24. Stworzenie świata, ok. 1050. Rysunek na pergaminie.
Londyn, British Museum, Cotton MS. Tiberius C. VI,
fol.7v.
25. Por. Iz 40, 22 - Qui sedet super gyrum terrae. Kręgi, dla
których wykreślenia potrzebny był cyrkiel przywołują
tekst PLATONA: wytoczył bóg świat na okrągło, w
postaci kuli. TENŻE, Timaios. Przeł. W. Witwicki. War-
szawa 1951 s. 31.
26. Waga w tym przypadku nie jest symbolem sprawiedliwo-
ści, lecz instrumentem łączącym się ze słowem numerus,
cyrkiel wskazuje na termin mensura, zaś trąbom odpowia-
da pondere, zgodnie z tym co pisał później MIKOŁAJ Z
KUZY (zm. 1464): Numerus pertinet ad arithmeticam,
pondus ad musicam, mensura ad geometriam. TENŻE, De
docta ignorantia. Liber secundus. Ed. P. Wilpert, t. II
Hamburg 1977 s. 110, (176, 1-4). Inne rozwiązanie podaje
A. HEIMANN sugerując, że trąby należy złączyć z nume-
rus, cyrkiel z mensura, zaś wagę z pondere. TAŻ, Three
Illustrations from the Bury St. Edmunds Psalter and their
Prototypes. Notes on the Iconography ofsomeAnglo-Saxon
drawings. "Journal of the Warburg and Courtauld Institu-
tes" R.XXIX, 1966 s. 52.
27. Gołębica, jak to zdarza się często w anglosaskich manu-
skryptach ma dziób orła i nimb krzyżowy. HEIMANN,
o.c., s. 47. Bliskim co do treści, czasu i miejsca wspo-
mni anej ilustracji, a także jej naśladownictw, jest Byrht-
ferth's Manuał z 1001 r. będący typowym przykładem
encyklopedycznego kompendium o charakterze compu-
tum. Opiera się on na dziełach Bedy Czcigodnego i
Rabana Maura. Autor rozwodzi się nad trojakim sposo-
bem stwórczej aktywności Boga, który Omnia in mensu-
ra et in numero et pondere creavit. Ibidem, s. 48-49.
28. Stworzenie świata, rysunek z British Museum w Londy-
nie, Royal I E. vii, fol. lv.; Creatio mundi ze Staatsbib-
liothek w Berlinie, Theol. lat., fol. 149, fol. lv.;Dextera
Dei z Eadwi Codex z Kestner Museum w Hannowerze,
fol. 9v; rysunek ukazujący króla Ezechiasza u stóp
Stwórcy jako ilustracja Psalmu 60 z Bury Psalter w
Bibliotece Watykańskiej, Vatican Reg. Lat. 12, fol. 68v.
HEIMANN, o.c., tabl.10-12.
29. Panie Boże! oto ty uczyniłeś niebo i ziemię siłą twoją
wielką i ramieniem twym wyciągniętym (Jr 32, 17). Por.:
Ps 118, 73.
30. M. LURKER, Die Symbolbedeutung von Rechts und
Links und ilir Niederschlag in der abendlandisch-chri-
stlichen Kunst., "Symbolon. Jahrbuch fur Symbolfor-
schung".N.F., R.V, 1980 s. 100. Por.: 1 Krn 10, 12 oraz
AUGUSTYN, Objaśnienia Psalmów. T.XXXIX. Przeł.
J. Sulowski. Warszawa 1986 s. 302. W innym miejscu
Augustyn pisze:Albowiem ręka Boża to zwrócenie uwagi
na potęgę Bożą. I o ludziach często tak się powiada: Ma
to w ręku czyli leży w jego mocy, i kiedy zechce, zrobi.
Ibidem, s. 336. W Psalmie 79 (w.18) naród izraelski
nazwany został mężem prawicy. Ręka symbolizowała
Ducha Świętego, Ojca oznaczały serce i ciało, a Syna
ramię, jak podaje Mistrz Eckhart. MISTRZ ECKHART,
Kazania. Przeł. W. Szymona. Poznań 1986 s.445.
31. Per dexteram enim aliquando designa tur Christus Filius
Dei. (PL 111, 158). Według Hugona ze Św. Wiktora,
wszystko zostało uczynione i podtrzymywane jest ramie-
niem Boga. Quod autem brachia Domini hinc inde com-
plectuntur omnia, hoc significat, quod sub ejus potestate
sunt universa, et nemo manum ejus vel dextram ad pra-
emium, vel sinistram ejus effugere potest ad supplicium.
(PL 176, 626). Brachium ejus, Filius ejus est. (PL 175,
429).Dextera Dei est Christus, quia per eum Deus pater
operatus est propitiationem nostram. (PL 177, 599).
32. Sic Deus per Verbum suum omnes creaturas produxit,
idemque Verbum carnem in homine induit, quidextra Dei
est, quoniam comprehensio potentiae ipsius existit. (PL
197, 886).
33. Digitus enim dicitur divinae operationis effectus. (Raban
Maur, PL 111, 160).
34. Por.: Ps 8, 4. Por.: tekst Hugona ze Św. Wiktora: Hoc
modo constructa machina universitatis in parte ejus
superiori majestas a scapulis sursum, pedibusque deor-
sum eminens, et quasi in solio sedens formatur. Ita, ut
expansis hic inde brachiis omnia continere videatur.
Tribusque digitis per medium extensis usque ad orbem
terrae, et coeteris in palmum reflexis coelos concludit.
(PL 176, 701-702).
35. Układ palców stał się przedmiotem wielorakich interpre-
tacji. W uniesionej do błogosławieństwa ręce, opuszki
palców wielkiego i serdecznego są złączone, wyprosto-
wane zaś pozostają palec mały, średni i wskazujący.
Niektórzy w trzech uniesionych palcach dopatrywali się
symbolu Trójcy Świętej, zaś w dwóch złączonych do-
strzegali dwie natury Chrystusa zjednoczone w jednej
osobie. Inni twierdzili, że są to wyobrażenia znaków Alfa
i Omega lub inicjałów Zbawiciela IH-XC.Interpetowano
je także jako napomnienie do wzniesienia duszy do
Boga w Trójcy Św. wyrażonej przez trzy palce wypro-
stowane, oraz do dóbr wiecznych ukazanych przez koło
utworzone palcem wielkim i serdecznym. Koło, jak
wiadomo, jest symbolem wieczności. J. TOURNLAC,
Les traces de lumiere. Symbolisme et Connaissance.
Paris 1976 s. 74.
36. MISTRZ ECKHARDT wyjaśnia, dlaczego pod symbo-
lem ręki wyobraża się Ducha Świętego. TENŻE, o.c.,.
s. 445.
412