DOI Heft:
Nr. 4
DOI Artikel:Kowalski, Jacek: [Rezension von: Alain Labbé, L'architectur des palais et des jardins dans les chansons de geste. Essai sur le thème du roi en majesté]
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48738#0550
PRZEGLĄD LITERATURY
pałacu jako kadru, w którym objawia się dostojeństwo cesarza
Konstantynopola, króla rezydującego w Paryżu oraz Girarta
- w jego rodowym zamku Roussillon. I znów przez wydawa-
łoby się schematyczne, powtarzające się opisy, dysponujące
literacką kalką, przebija możliwość pewnego ich zindywidu-
alizowania, dookreślenia. Alain Labbe usiłuje zidentyfikować
"przebitki" rzeczywistości, kształt historyczny obiektów, o
których w epopei jest mowa. Jednocześnie mamy w niej do
czynienia z wykształconą terminologią, służącą ewokowaniu
poszczególnych części i całości pałacu, którą można znaleźć
w większości chansons de geste. Zwykle więc na pałac epicki
składają się trzy podstawowe pomieszczenia: sala (sale), ko-
mnata (chambre) i kaplica (chapelle). Określenie "sklepiona"
stosowane jest najczęściej w stosunku do komnaty. Te trzy
zasadnicze elementy pojawiają się także w istniejących
współcześnie rezydencjach cesarskich (Goslar), ale już np.
przywoływana w epopei arkada - absyda na osi sali -odzwier-
ciedla dawno nieaktualny, karoliński program architektonicz-
ny. Podobnie sklepienie nie było w XI i XIw. tak powszechne,
jakby to wynikało z epickich pieśni. Sala, największe pomie-
szczenie pałacu, którego też bywa synonimem (i na odwrót -
"pałac" oznacza niekiedy salę) rozumiana jest jako jego część
najważniejsza, tak funkcjonalnie, jak symbolicznie. Tu odby-
wają się zgromadzenia władcy i baronów, tu władca egzekwu-
je swoje sądownicze uprawnienia, tu jest jego naturalne
miejsce. Funkcja komnaty jest trudniejsza do zdefiniowania
i bywa względna. Zasadniczo termin ten oznacza przestrzeń
bardziej prywatną, służącą np. jako sypialnia królewska lub
skarbiec, a najczęściej jako miejsce zebrań mniej licznej,
elitarnej rady królewskiej. Wszystkie te pomieszczenia wi-
dziane są oczywiście zawsze przez pryzmat władcy, który
objawia się w nich pod sklepieniem, arkadą lub baldachimem.
Jaka była geneza tego motywu w literaturze starofrancuskiej
- to pytanie, na które trudno znaleźć jednoznaczną
odpowiedź; zresztą rzecz ma się tak samo w przypadku mo-
tywu króla w ogrodzie.
W powyższych chansons de geste — Pieśni o Rolandzie i
Girart de Roussillon — zawiera się doskonała egzemplifikacja
powszechnie panujących w epice starofrancuskiej formuł,
ewokujących obraz władcy na majestacie. Istnieją także dwie
inne oryginalne pieśni, oświetlające jakby z boku to samo
zagadnienie: Zdobycie Orange i Pielgrzymka Karola Wielkie-
go do Jerozolimy i Konstantynopola.
Akcja Zdobycia Orange dzieje się w przeważającej części
w pałacu, co już stanowi wyjątek wśród chansons de geste.
Pałac, w którego opisie odnajdujemy stereotypowe, znane
nam już wcześniej określenia, jawi nam się jednak jako nie-
zwykle oryginalne założenie, zawierające elementy "zwykłe-
go" pałacu królewskiego i stojącego doń w opozycji "pałacu
na wieży" - "Gloriette'y". Oba połączone są ze sobą syste-
mem podziemnych korytarzy. Nie ma mowy o sklepieniu,
pojawia się natomiast filar, prawdopodobnie jako jego odpo-
wiednik. Dochodzi do tego symbolicznie niejasne drzewo
wewnątrz "Gloriette'y" i zmiana znaczeń słów "pałac", "sala",
"komnata" wobec zróżnicowania funkcji obu budowli. Miej-
sce suwerena tronującego pod sklepieniem zajmuje tu raz król
saraceński, raz zaś piękna Orabla, na której literacki portret
składa się dodatkowo stereotyp heroiny romansów dwor-
skich. Świat architektury Zdobycia Orange został uformowa-
ny w dużym stopniu za pośrednictwem recepcji starożytnych
(a w XII w. uważanych za "saraceńskie") budowli, znajdują-
cych się w tym mieście: luku triumfalnego, teatru, akweduktu.
Ten proces Alain Labbe usiłuje zrekonstruować i jeśli nie
rozwikłać, to przynajmniej ogarnąć wzrokiem sieć skojarzeń
i powiązań kulturowych pomiędzy opisami Orange a anty-
kiem oraz Wschodem arabskim i bizantyjskim.
Ostatnią analizowaną chanson de geste jest Pielgrzymka
Karola Wielkiego do Jerozolimy i Konstantynopola, która w
sposób doskonały potwierdza i koronuje poprzednie wywody
dotyczące samej istoty, znaczenia scen epifanii królewskiej.
Rywalizujący ze sobą Karol Wielki i "król Konstantynopola"
Hugon pojawiają się tutaj w symbolicznie przejrzystych wnę-
trzach i sytuacjach, jasno ukazujących trzy domeny władzy
królewskiej: chtoniczną (Hugon w ogrodzie, pod baldachi-
mem, własnoręcznie prowadzący pług), kosmiczną (pałac
Hugona - ogromna, centralna, sklepiona rotunda imitująca
zjawiska atmosferyczne) i mistyczną (sklepienie świątyni
jerozolimskiej). Dzięki tej ostatniej wizji Karol Wielki odnosi
ostatecznie zwycięstwo nad Hugonem. Podkreślić trzeba dużą
złożoność występującej tu literackiej architektury i jej
uchwytne związki z autentycznymi budowlami Jerozolimy i
Konstantynopola. Przekonujący jest na tym tle obraz króla -
oracza, kapłana, sędziego i wojownika, zapewne głęboko
zakorzeniony także w powszechnej, ludowej mentalności śre-
dniowiecza. Dlatego znalazł on tak spontaniczny, ale i precy-
zyjny wyraz w literaturze i ikonografii.
W drugiej części studium rozwija się przed nami rozległa
panorama rzymskiej architektury pałacowej, w której mimo
zaistnienia równoległej tradycji cesarskiego ogrodu - mikro-
kosmosu (Dom Złoty Nerona, potem Willa Hadriana) prze-
ważyła koncepcja siedziby cesarskiej z przewodnim,
kosmicznym motywem absydy i sklepienia jako jedynymi
elementami zdolnymi wyrazić strukturę polityczną i religijną
władzy imperatora. "Przedmiot pierwszy" stanowił tu Dom
Augusta budowany przez Domicjana począwszy od 92 r.
Jednak dopiero znacznie później architektoniczna arkada lub
portyk z zaakcentowaną środkową osią pojawia się w ikono-
grafii władcy jako konieczne dopełnienie jego portretu (Mis-
sorium Teodozjusza I, pałac Teodoryka na mozaice w San
Appollinare Nuovo w Rawennie). Wówczas też, wraz z osła-
bieniem władzy centralnej, motyw auli z absydą przechodzi
do ikonografii i architektury prywatnej najbogatszych obywa-
teli cesarstwa. Z późnego antyku przejmuje go sztuka karo-
lińska, doprowadzając typ uroczystego wyobrażenia cesarza
do najwyższej doskonałości. Salomon z frontispisu Księgi
Przysłów z Biblii z Pinakoteki św. Pawła za Murami mógłby
służyć za dokładną ilustrację niejednej sceny opisanej w
chansons de geste, np.:
Pod baldachimem, w komnacie sklepionej,
[...] Zasiada Karol król na tronie
(Girart de Roussillon, w. 3740, 3742)
Od X w. zaczyna się powolne ubożenie tej ikonografii,
która nie współbrzmi już z architekturą pałacową epoki. Ar-
kada, portyk, baldachim zachowują co prawda swoje znacze-
536
pałacu jako kadru, w którym objawia się dostojeństwo cesarza
Konstantynopola, króla rezydującego w Paryżu oraz Girarta
- w jego rodowym zamku Roussillon. I znów przez wydawa-
łoby się schematyczne, powtarzające się opisy, dysponujące
literacką kalką, przebija możliwość pewnego ich zindywidu-
alizowania, dookreślenia. Alain Labbe usiłuje zidentyfikować
"przebitki" rzeczywistości, kształt historyczny obiektów, o
których w epopei jest mowa. Jednocześnie mamy w niej do
czynienia z wykształconą terminologią, służącą ewokowaniu
poszczególnych części i całości pałacu, którą można znaleźć
w większości chansons de geste. Zwykle więc na pałac epicki
składają się trzy podstawowe pomieszczenia: sala (sale), ko-
mnata (chambre) i kaplica (chapelle). Określenie "sklepiona"
stosowane jest najczęściej w stosunku do komnaty. Te trzy
zasadnicze elementy pojawiają się także w istniejących
współcześnie rezydencjach cesarskich (Goslar), ale już np.
przywoływana w epopei arkada - absyda na osi sali -odzwier-
ciedla dawno nieaktualny, karoliński program architektonicz-
ny. Podobnie sklepienie nie było w XI i XIw. tak powszechne,
jakby to wynikało z epickich pieśni. Sala, największe pomie-
szczenie pałacu, którego też bywa synonimem (i na odwrót -
"pałac" oznacza niekiedy salę) rozumiana jest jako jego część
najważniejsza, tak funkcjonalnie, jak symbolicznie. Tu odby-
wają się zgromadzenia władcy i baronów, tu władca egzekwu-
je swoje sądownicze uprawnienia, tu jest jego naturalne
miejsce. Funkcja komnaty jest trudniejsza do zdefiniowania
i bywa względna. Zasadniczo termin ten oznacza przestrzeń
bardziej prywatną, służącą np. jako sypialnia królewska lub
skarbiec, a najczęściej jako miejsce zebrań mniej licznej,
elitarnej rady królewskiej. Wszystkie te pomieszczenia wi-
dziane są oczywiście zawsze przez pryzmat władcy, który
objawia się w nich pod sklepieniem, arkadą lub baldachimem.
Jaka była geneza tego motywu w literaturze starofrancuskiej
- to pytanie, na które trudno znaleźć jednoznaczną
odpowiedź; zresztą rzecz ma się tak samo w przypadku mo-
tywu króla w ogrodzie.
W powyższych chansons de geste — Pieśni o Rolandzie i
Girart de Roussillon — zawiera się doskonała egzemplifikacja
powszechnie panujących w epice starofrancuskiej formuł,
ewokujących obraz władcy na majestacie. Istnieją także dwie
inne oryginalne pieśni, oświetlające jakby z boku to samo
zagadnienie: Zdobycie Orange i Pielgrzymka Karola Wielkie-
go do Jerozolimy i Konstantynopola.
Akcja Zdobycia Orange dzieje się w przeważającej części
w pałacu, co już stanowi wyjątek wśród chansons de geste.
Pałac, w którego opisie odnajdujemy stereotypowe, znane
nam już wcześniej określenia, jawi nam się jednak jako nie-
zwykle oryginalne założenie, zawierające elementy "zwykłe-
go" pałacu królewskiego i stojącego doń w opozycji "pałacu
na wieży" - "Gloriette'y". Oba połączone są ze sobą syste-
mem podziemnych korytarzy. Nie ma mowy o sklepieniu,
pojawia się natomiast filar, prawdopodobnie jako jego odpo-
wiednik. Dochodzi do tego symbolicznie niejasne drzewo
wewnątrz "Gloriette'y" i zmiana znaczeń słów "pałac", "sala",
"komnata" wobec zróżnicowania funkcji obu budowli. Miej-
sce suwerena tronującego pod sklepieniem zajmuje tu raz król
saraceński, raz zaś piękna Orabla, na której literacki portret
składa się dodatkowo stereotyp heroiny romansów dwor-
skich. Świat architektury Zdobycia Orange został uformowa-
ny w dużym stopniu za pośrednictwem recepcji starożytnych
(a w XII w. uważanych za "saraceńskie") budowli, znajdują-
cych się w tym mieście: luku triumfalnego, teatru, akweduktu.
Ten proces Alain Labbe usiłuje zrekonstruować i jeśli nie
rozwikłać, to przynajmniej ogarnąć wzrokiem sieć skojarzeń
i powiązań kulturowych pomiędzy opisami Orange a anty-
kiem oraz Wschodem arabskim i bizantyjskim.
Ostatnią analizowaną chanson de geste jest Pielgrzymka
Karola Wielkiego do Jerozolimy i Konstantynopola, która w
sposób doskonały potwierdza i koronuje poprzednie wywody
dotyczące samej istoty, znaczenia scen epifanii królewskiej.
Rywalizujący ze sobą Karol Wielki i "król Konstantynopola"
Hugon pojawiają się tutaj w symbolicznie przejrzystych wnę-
trzach i sytuacjach, jasno ukazujących trzy domeny władzy
królewskiej: chtoniczną (Hugon w ogrodzie, pod baldachi-
mem, własnoręcznie prowadzący pług), kosmiczną (pałac
Hugona - ogromna, centralna, sklepiona rotunda imitująca
zjawiska atmosferyczne) i mistyczną (sklepienie świątyni
jerozolimskiej). Dzięki tej ostatniej wizji Karol Wielki odnosi
ostatecznie zwycięstwo nad Hugonem. Podkreślić trzeba dużą
złożoność występującej tu literackiej architektury i jej
uchwytne związki z autentycznymi budowlami Jerozolimy i
Konstantynopola. Przekonujący jest na tym tle obraz króla -
oracza, kapłana, sędziego i wojownika, zapewne głęboko
zakorzeniony także w powszechnej, ludowej mentalności śre-
dniowiecza. Dlatego znalazł on tak spontaniczny, ale i precy-
zyjny wyraz w literaturze i ikonografii.
W drugiej części studium rozwija się przed nami rozległa
panorama rzymskiej architektury pałacowej, w której mimo
zaistnienia równoległej tradycji cesarskiego ogrodu - mikro-
kosmosu (Dom Złoty Nerona, potem Willa Hadriana) prze-
ważyła koncepcja siedziby cesarskiej z przewodnim,
kosmicznym motywem absydy i sklepienia jako jedynymi
elementami zdolnymi wyrazić strukturę polityczną i religijną
władzy imperatora. "Przedmiot pierwszy" stanowił tu Dom
Augusta budowany przez Domicjana począwszy od 92 r.
Jednak dopiero znacznie później architektoniczna arkada lub
portyk z zaakcentowaną środkową osią pojawia się w ikono-
grafii władcy jako konieczne dopełnienie jego portretu (Mis-
sorium Teodozjusza I, pałac Teodoryka na mozaice w San
Appollinare Nuovo w Rawennie). Wówczas też, wraz z osła-
bieniem władzy centralnej, motyw auli z absydą przechodzi
do ikonografii i architektury prywatnej najbogatszych obywa-
teli cesarstwa. Z późnego antyku przejmuje go sztuka karo-
lińska, doprowadzając typ uroczystego wyobrażenia cesarza
do najwyższej doskonałości. Salomon z frontispisu Księgi
Przysłów z Biblii z Pinakoteki św. Pawła za Murami mógłby
służyć za dokładną ilustrację niejednej sceny opisanej w
chansons de geste, np.:
Pod baldachimem, w komnacie sklepionej,
[...] Zasiada Karol król na tronie
(Girart de Roussillon, w. 3740, 3742)
Od X w. zaczyna się powolne ubożenie tej ikonografii,
która nie współbrzmi już z architekturą pałacową epoki. Ar-
kada, portyk, baldachim zachowują co prawda swoje znacze-
536