DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Kobielus, Stanisław: Romańska kadzielnica z Trzebnicy jako symbol utraconego i odzyskanego raju
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48738#0029
Biuletyn Historii Sztuki
R. LV, 1993, Nr 1
PL ISSN 0006-3967
STANISŁAW KOBIELUS
Warszawa, Katedra Historii Sztuki Średniowiecznej ATK.
ROMAŃSKA KADZIELNICA Z TRZEBNICY JAKO SYMBOL
UTRACONEGO I ODZYSKANEGO RAJU
Tradycja stosowania wonnych kadzideł w liturgii Ko-
ścioła wymagała odpowiednich do tego naczyń zwa-
nych trybularzami lub kadzielnicami. Szerokie rozpo-
wszechnienie się użycia kadzielnicy w liturgii należy
wiązać przede wszystkim z rozkwitem kultu Eucharystii,
a zwłaszcza z ustanowieniem w 1264 r. święta Bożego
Ciała2. H. Ladendorf twierdzi, że już w XIII w. trybularz
należał do wyposażenia każdego kościoła3 (ił. 1). Na-
czyń takich z okresu romanizmu zachowało się w euro-
pejskich zbiorach niewiele, a na obszarze Polski, jedna4.
Jest nią srebrna kadzielnica z dawnego opactwa cysterek
w Trzebnicy5 (il. 2).Ch. Giindel stwierdził, że trzebnicki
trybularz jest dziełem któregoś z warsztatów wrocła-
wskich i że można go datować na 1. poł. XIII w., ewentu-
alnie na lata około 12506. H. Lutsch uważał obiekt za
trzynastowieczny . T. Dobrowolski, A. Bochnak i J.
Pagaczewski twierdzili, że kadzielnica jest importem z
kręgów rzemiosła zachodnio-europejskiego8. Wydaje
się, że najbliższy prawdy był M. Walicki, który datował
trybularz na początek XIII w., a jego powstanie wiązał
z którymś z warsztatów nadreńskich lub lotaryńskich.9
Przykrywa trzebnickiego trybularza składa się z
dwóch części. Górna ma formę budowli na planie krzyża
greckiego z apsydkami między ramionami. Centralną
część tej "świątynki" nakrywa kopuła na wysokim tam-
burze z okienkami. W ściankach szczytowych ramion
krzyża i apsydach także znajdują się okienka o różnym
kształcie. Całość pokrywa rytowany wzór naśladujący
mur z ciosów kamiennych i dachówkę.
Niższą część pokrywy, na planie koła, tworzy ażurowy
pas palmetowej wici roślinnej, łączonej sześciopłatkowy-
mi kwiatkami, ujmujący symbole czterech ewangelistów,
Significata magis significante placent1.
Opat Suger.
poniżej których wypisano ich imiona: SANCT[US] IO-
HANNES E[VANGELISTA], SANCT[US] MARCUS
E[VANGELISTA], SANCT[US] LUCAS EWANGE-
LISTA], SANCT[US] MATHEUS E[VANGELISTA].
Półkulistą czarę paleniska kadzielnicy zdobią medalio-
ny, w których umieszczono personifikacje rzek rajskich
opatrzone inskrypcjami: FION, TIGRIS, EFRATAS,
IEON10. Nad wyobrażeniami rzek rajskich znajdują się
wypisane imiona młodzieńców z Księgi Daniela 3, 19-21,
49-50: MISSAHEL, ANANIAS, AZARIAS oraz imię
anielskie ARCHANGELUS11. Kolistą stopę łączy z czarą
dwudzielna nóżka. Pięć łańcuszków zbiera czterolistny
uchwyt. Pewnych analogii tak co do formy jak treści
kadzielnicy trzebnickiej dopatrzyć się można w innych
tego typu obiektach12 (il. 3).
Struktura formy trybularza trzebnickiego oraz pro-
gram ikonograficzny dekoracji sugerują ideę Niebiań-
skiej Jerozolimy. W sztuce romańskiej temat Miasta
Bożego pojawia się między innymi na płytach nagrob-
nych, ambonach, relikwiarzach, koronach królewskich,
naczyniach liturgicznych, nierzadko w kadzielnicach13.
Źródłem literackim inspirującym te przedstawienia była
przede wszystkim Apokalipsa św. Jana Apostoła, w
której podano założenie urbanistyczne Niebiańskiej Je-
rozolimy, jej wymiary i mieszkańców. W przypadku
kadzielnicy trzebnickiej transpozycja tradycyjnych tre-
ści z Apokalipsy dokonała się najprawdopodobniej za
pośrednictwem dzieła benedyktyńskiego mnicha Teofi-
la Prezbitera Diversarum artium schedula".
W trzeciej księdze traktatu Teofil Prezbiter podaje
sposoby wykonania kadzielnic trybowanej i lanej oraz
wyrobu łańcuszków (il. 4). Pomijając samą technologię
21
R. LV, 1993, Nr 1
PL ISSN 0006-3967
STANISŁAW KOBIELUS
Warszawa, Katedra Historii Sztuki Średniowiecznej ATK.
ROMAŃSKA KADZIELNICA Z TRZEBNICY JAKO SYMBOL
UTRACONEGO I ODZYSKANEGO RAJU
Tradycja stosowania wonnych kadzideł w liturgii Ko-
ścioła wymagała odpowiednich do tego naczyń zwa-
nych trybularzami lub kadzielnicami. Szerokie rozpo-
wszechnienie się użycia kadzielnicy w liturgii należy
wiązać przede wszystkim z rozkwitem kultu Eucharystii,
a zwłaszcza z ustanowieniem w 1264 r. święta Bożego
Ciała2. H. Ladendorf twierdzi, że już w XIII w. trybularz
należał do wyposażenia każdego kościoła3 (ił. 1). Na-
czyń takich z okresu romanizmu zachowało się w euro-
pejskich zbiorach niewiele, a na obszarze Polski, jedna4.
Jest nią srebrna kadzielnica z dawnego opactwa cysterek
w Trzebnicy5 (il. 2).Ch. Giindel stwierdził, że trzebnicki
trybularz jest dziełem któregoś z warsztatów wrocła-
wskich i że można go datować na 1. poł. XIII w., ewentu-
alnie na lata około 12506. H. Lutsch uważał obiekt za
trzynastowieczny . T. Dobrowolski, A. Bochnak i J.
Pagaczewski twierdzili, że kadzielnica jest importem z
kręgów rzemiosła zachodnio-europejskiego8. Wydaje
się, że najbliższy prawdy był M. Walicki, który datował
trybularz na początek XIII w., a jego powstanie wiązał
z którymś z warsztatów nadreńskich lub lotaryńskich.9
Przykrywa trzebnickiego trybularza składa się z
dwóch części. Górna ma formę budowli na planie krzyża
greckiego z apsydkami między ramionami. Centralną
część tej "świątynki" nakrywa kopuła na wysokim tam-
burze z okienkami. W ściankach szczytowych ramion
krzyża i apsydach także znajdują się okienka o różnym
kształcie. Całość pokrywa rytowany wzór naśladujący
mur z ciosów kamiennych i dachówkę.
Niższą część pokrywy, na planie koła, tworzy ażurowy
pas palmetowej wici roślinnej, łączonej sześciopłatkowy-
mi kwiatkami, ujmujący symbole czterech ewangelistów,
Significata magis significante placent1.
Opat Suger.
poniżej których wypisano ich imiona: SANCT[US] IO-
HANNES E[VANGELISTA], SANCT[US] MARCUS
E[VANGELISTA], SANCT[US] LUCAS EWANGE-
LISTA], SANCT[US] MATHEUS E[VANGELISTA].
Półkulistą czarę paleniska kadzielnicy zdobią medalio-
ny, w których umieszczono personifikacje rzek rajskich
opatrzone inskrypcjami: FION, TIGRIS, EFRATAS,
IEON10. Nad wyobrażeniami rzek rajskich znajdują się
wypisane imiona młodzieńców z Księgi Daniela 3, 19-21,
49-50: MISSAHEL, ANANIAS, AZARIAS oraz imię
anielskie ARCHANGELUS11. Kolistą stopę łączy z czarą
dwudzielna nóżka. Pięć łańcuszków zbiera czterolistny
uchwyt. Pewnych analogii tak co do formy jak treści
kadzielnicy trzebnickiej dopatrzyć się można w innych
tego typu obiektach12 (il. 3).
Struktura formy trybularza trzebnickiego oraz pro-
gram ikonograficzny dekoracji sugerują ideę Niebiań-
skiej Jerozolimy. W sztuce romańskiej temat Miasta
Bożego pojawia się między innymi na płytach nagrob-
nych, ambonach, relikwiarzach, koronach królewskich,
naczyniach liturgicznych, nierzadko w kadzielnicach13.
Źródłem literackim inspirującym te przedstawienia była
przede wszystkim Apokalipsa św. Jana Apostoła, w
której podano założenie urbanistyczne Niebiańskiej Je-
rozolimy, jej wymiary i mieszkańców. W przypadku
kadzielnicy trzebnickiej transpozycja tradycyjnych tre-
ści z Apokalipsy dokonała się najprawdopodobniej za
pośrednictwem dzieła benedyktyńskiego mnicha Teofi-
la Prezbitera Diversarum artium schedula".
W trzeciej księdze traktatu Teofil Prezbiter podaje
sposoby wykonania kadzielnic trybowanej i lanej oraz
wyrobu łańcuszków (il. 4). Pomijając samą technologię
21