DOI Artikel:
Gieysztor-Miłobędzka, Elżbieta: Nabożeństwo czterdziestogodzinne a sztuka
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0012
ELŻBIETA GIEYSZTOR-MIŁOBĘDZKA
lukiem triumfalnym zaznaczającym proscenium. W
scenę zmieniało się prezbiterium z kulisami, w któ-
rych ukryte było światło, z grupami obrazów i figur;
w centrum królował, często podwieszony, Najświętszy
Sakrament. W salę teatralną przedzierzgiwała się
nawa — z kolumnadami, niszami, posągami alegorycz-
nymi. W odróżnieniu jednak od teatru scena w Na-
bożeństwie Czterdziestogodzinnym zastygała w uro-
czystej nieruchomości. Taki obraz wyłania się z iko-
nografii i źródeł pisanych opublikowanych przez
Marca Weila i Maurizia Fagiolo dell’Arco, dotyczą-
cych kilkudziesięciu rzymskich nabożeństw2.
Temat ten zasługuje na uwagę w kilku co naj-
mniej aspektach:
1) jako samo w sobie zjawisko sztuki okazjonalnej
z właściwym jej szybkim podejmowaniem i przeno-
szeniem nowości formalnych;
2) ze względu na wspomniany wpływ koncepcji kom-
pozycyjnej Nabożeństwa na ogólną organizację wnę-
trza kościelnego, a form na konkretne motywy, roz-
powszechnione następnie np. w ołtarzach;
3) jako materialny wyraz ówczesnego pojmowania
symbolizacji w kościele, ilustracja przekazu znaczeń
rozwarstwionych, zhierarchizowanych w zatracaniu
dosłowności zmysłowej, rozpisywanych na poszczegól-
ne środki wyrazu;
4) jako forma liturgiczna ogniskująca istotne cechy
ówczesnego etapu systemu kultowego i kształtu li-
turgii;
5) jako forma zawierająca znamienne cechy dla ba-
rokowego teatru (np. jego emblematycznej struktury)3,
jako znaczący punkt w dziejach teatru kościelnego,
w rozwoju scenografii.
W bezpośrednim polu zainteresowań historii sztu-
ki leżą punkty 1—3, ale i sprawy wymienione w
następnych w znacznym stopniu sprzyjają powstaniu
wówczas właśnie takiego plastycznego kształtu ce-
remonii.
Geneza i dzieje
Historię Nabożeństwa Czterdziestogodzinnego przed-
stawiają podręczniki liturgiczne i encyklopedie koś-
cielne4. Można ją podzielić na trzy okresy: średnio-
wieczny, „mediolański” i „rzymski”. W średniowieczu
Nabożeństwo miało jedynie formę czuwania przy Gro-
bie w okresie Triduum Wielkiego Tygodnia i było
związane najpierw, tj. w początkach XIII w. z brac-
twem biczowników, a następnie z franciszkanami5.
W okresie „mediolańskim”, poczynając od trzeciej
dekady XVI w., następowało przechodzenie od kon-
tynuowanej w mediolańskim kościele Grobu Sw. for-
my czuwania do wystawiania Najświętszego Sakra-
mentu na ołtarzu wielkim oraz rozciągnięcie Nabo-
żeństwa poza Wielki Tydzień, co wiązało się z dzia-
łalnością kongregacji kapucyńskiej i barnabitów. O-
kres „rzymski” otworzyło przeniesienie w 1550 r.
Nabożeństwa do Wiecznego Miasta przez Filipa Neri
(kościół S. Salvatore in Campo). Początkowo było
ono w Rzymie odprawiane przez bractwo Dobrej
Śmierci (Mortis et Orationis 40 Horarum) i bractwo
pielgrzymkowe w ich kościołach, tj. w S. Lorenzo in
Damaso i Sta Trinita, w jedną z niedziel miesiąca.
Bulla Klemensa VIII z 1592 r. wprowadziła w Rzymie
formę permanentną Nabożeństwa (dla całego Kościoła
powszechnego encyklika Urbana VIII z 1623 r.), w
której przechodziło ono w ciągu całego roku przez
różne kościoły miasta, poczynając od pierwszej nie-
dzieli Adwentu w Watykanie. Bulla ta określiła tak-
że zasady odprawiania Nabożeństwa i dekoracji oł-
tarza; wcześniej zadanie takie spełniały wskazania
kardynała Carlo Borromeo (1567) obowiązujące w die-
cezji mediolańskiej od 1577 r. Dokładne przepisy co
do trybu Nabożeństwa zawarła Instrukcja Klemen-
tyńska z 1705 r. (II wydanie 1731).
Rozwój artystycznej oprawy Nabożeństwa łączy
się przede wszystkim z przejęciem go przez jezuitów,
2 WEIL, The Deootion..., o.c.,; — FAGIOLO DELL’ARCO,
CARANDINI, L’Effimero..., o.c.; — NOEHLES, o.c.
’ G. BRAUN, Zur Szenographie son barocken Volks —
und Ordenstheaterbilhnen [w:] La scenografia..., o.c., s.
43—50.
• A. CHIAPPINI, Quarantore [w:j Enciclopedia Cattolica,
t. X, Firenze 1953, k. 376—378 (tamże dalsza bibliografia); —
S. GALL, Czterdzlestogodzlnne Nabożeństwo [w:] Podręczna
encyklopedia kościelna, t. VII—VIII, Warszawa 1905, s. 300—
—301; — J. SZYMAK, Czterdziestogodzinne Nabożeństwo [w:]
Encyklopedia Kościelna. Wyd. M. NOWODWORSKI, t. III,
Warszawa 1874, s. 673—674; t. XII, Warszawa 1879, s. 576.
Wśród podręczników liturgicznych stosunkowo wczesny P.
RZYMSKIEGO, Wykład obrzędów kościelnych, historyczny
i duchowny z historii kościelnej, liturgii, z dziel przez zna-
komitych autorów o niej napisanych, niemniej z ducha
tychże obrządów wyczerpiony, wyd. II Warszawa 1857,
s. 209 , 319. Wśród osobnych opracowań wyczerpujące
A. PODLESIA, Dzieje Czterdziestogodzinnego Nabo-
żeństwa w Polsce, praca mgr, mpis, KUL 1966 (tamże ob-
szerna bibliografia). Por. ponadto T. SZWAGRZYK, Czter-
dziestogodzinne Nabożeństwo, „Homo Dei” XXX, 1961, s
149—153; — J. OBŁĄK, Początki Czterdziestogodzinnego Na-
bożeństwa na Warmii, „Warmińskie Wiadomości Diecezjal-
ne” XIII, 1958, nr 5, s. 26—31; — F. MACHAY, Działalność
duszpasterska kardynała Radziwiłła, Kraków 1936, s. 75,
76; — P. SCZANIECKI, Służba boża w dawnej Polsce, t. II,
Poznań—Warszawa—Lublin 1966, s. 115; — K. GÓRSKI, Od
religijności do mistyki. Zarys życia wewnętrznego w Polsce.
Część I. 966-1795, Lublin 1962, s. 152.
“ Po raz pierwszy odnotowane w Zara w Dalmacji w
1214 r., następnie tamże po bractwie biczowników odpra-
wiane przez franciszkanów III zakonu regułowego (1439) oraz
specjalne bractwo powołane w tym celu „In Coena Domi-
ni”. Zob. CHIAPPINI, o.c., k. 376; — PODLES, o.c., (tam-
że odesłanie do dalszej bibliografii).
4
lukiem triumfalnym zaznaczającym proscenium. W
scenę zmieniało się prezbiterium z kulisami, w któ-
rych ukryte było światło, z grupami obrazów i figur;
w centrum królował, często podwieszony, Najświętszy
Sakrament. W salę teatralną przedzierzgiwała się
nawa — z kolumnadami, niszami, posągami alegorycz-
nymi. W odróżnieniu jednak od teatru scena w Na-
bożeństwie Czterdziestogodzinnym zastygała w uro-
czystej nieruchomości. Taki obraz wyłania się z iko-
nografii i źródeł pisanych opublikowanych przez
Marca Weila i Maurizia Fagiolo dell’Arco, dotyczą-
cych kilkudziesięciu rzymskich nabożeństw2.
Temat ten zasługuje na uwagę w kilku co naj-
mniej aspektach:
1) jako samo w sobie zjawisko sztuki okazjonalnej
z właściwym jej szybkim podejmowaniem i przeno-
szeniem nowości formalnych;
2) ze względu na wspomniany wpływ koncepcji kom-
pozycyjnej Nabożeństwa na ogólną organizację wnę-
trza kościelnego, a form na konkretne motywy, roz-
powszechnione następnie np. w ołtarzach;
3) jako materialny wyraz ówczesnego pojmowania
symbolizacji w kościele, ilustracja przekazu znaczeń
rozwarstwionych, zhierarchizowanych w zatracaniu
dosłowności zmysłowej, rozpisywanych na poszczegól-
ne środki wyrazu;
4) jako forma liturgiczna ogniskująca istotne cechy
ówczesnego etapu systemu kultowego i kształtu li-
turgii;
5) jako forma zawierająca znamienne cechy dla ba-
rokowego teatru (np. jego emblematycznej struktury)3,
jako znaczący punkt w dziejach teatru kościelnego,
w rozwoju scenografii.
W bezpośrednim polu zainteresowań historii sztu-
ki leżą punkty 1—3, ale i sprawy wymienione w
następnych w znacznym stopniu sprzyjają powstaniu
wówczas właśnie takiego plastycznego kształtu ce-
remonii.
Geneza i dzieje
Historię Nabożeństwa Czterdziestogodzinnego przed-
stawiają podręczniki liturgiczne i encyklopedie koś-
cielne4. Można ją podzielić na trzy okresy: średnio-
wieczny, „mediolański” i „rzymski”. W średniowieczu
Nabożeństwo miało jedynie formę czuwania przy Gro-
bie w okresie Triduum Wielkiego Tygodnia i było
związane najpierw, tj. w początkach XIII w. z brac-
twem biczowników, a następnie z franciszkanami5.
W okresie „mediolańskim”, poczynając od trzeciej
dekady XVI w., następowało przechodzenie od kon-
tynuowanej w mediolańskim kościele Grobu Sw. for-
my czuwania do wystawiania Najświętszego Sakra-
mentu na ołtarzu wielkim oraz rozciągnięcie Nabo-
żeństwa poza Wielki Tydzień, co wiązało się z dzia-
łalnością kongregacji kapucyńskiej i barnabitów. O-
kres „rzymski” otworzyło przeniesienie w 1550 r.
Nabożeństwa do Wiecznego Miasta przez Filipa Neri
(kościół S. Salvatore in Campo). Początkowo było
ono w Rzymie odprawiane przez bractwo Dobrej
Śmierci (Mortis et Orationis 40 Horarum) i bractwo
pielgrzymkowe w ich kościołach, tj. w S. Lorenzo in
Damaso i Sta Trinita, w jedną z niedziel miesiąca.
Bulla Klemensa VIII z 1592 r. wprowadziła w Rzymie
formę permanentną Nabożeństwa (dla całego Kościoła
powszechnego encyklika Urbana VIII z 1623 r.), w
której przechodziło ono w ciągu całego roku przez
różne kościoły miasta, poczynając od pierwszej nie-
dzieli Adwentu w Watykanie. Bulla ta określiła tak-
że zasady odprawiania Nabożeństwa i dekoracji oł-
tarza; wcześniej zadanie takie spełniały wskazania
kardynała Carlo Borromeo (1567) obowiązujące w die-
cezji mediolańskiej od 1577 r. Dokładne przepisy co
do trybu Nabożeństwa zawarła Instrukcja Klemen-
tyńska z 1705 r. (II wydanie 1731).
Rozwój artystycznej oprawy Nabożeństwa łączy
się przede wszystkim z przejęciem go przez jezuitów,
2 WEIL, The Deootion..., o.c.,; — FAGIOLO DELL’ARCO,
CARANDINI, L’Effimero..., o.c.; — NOEHLES, o.c.
’ G. BRAUN, Zur Szenographie son barocken Volks —
und Ordenstheaterbilhnen [w:] La scenografia..., o.c., s.
43—50.
• A. CHIAPPINI, Quarantore [w:j Enciclopedia Cattolica,
t. X, Firenze 1953, k. 376—378 (tamże dalsza bibliografia); —
S. GALL, Czterdzlestogodzlnne Nabożeństwo [w:] Podręczna
encyklopedia kościelna, t. VII—VIII, Warszawa 1905, s. 300—
—301; — J. SZYMAK, Czterdziestogodzinne Nabożeństwo [w:]
Encyklopedia Kościelna. Wyd. M. NOWODWORSKI, t. III,
Warszawa 1874, s. 673—674; t. XII, Warszawa 1879, s. 576.
Wśród podręczników liturgicznych stosunkowo wczesny P.
RZYMSKIEGO, Wykład obrzędów kościelnych, historyczny
i duchowny z historii kościelnej, liturgii, z dziel przez zna-
komitych autorów o niej napisanych, niemniej z ducha
tychże obrządów wyczerpiony, wyd. II Warszawa 1857,
s. 209 , 319. Wśród osobnych opracowań wyczerpujące
A. PODLESIA, Dzieje Czterdziestogodzinnego Nabo-
żeństwa w Polsce, praca mgr, mpis, KUL 1966 (tamże ob-
szerna bibliografia). Por. ponadto T. SZWAGRZYK, Czter-
dziestogodzinne Nabożeństwo, „Homo Dei” XXX, 1961, s
149—153; — J. OBŁĄK, Początki Czterdziestogodzinnego Na-
bożeństwa na Warmii, „Warmińskie Wiadomości Diecezjal-
ne” XIII, 1958, nr 5, s. 26—31; — F. MACHAY, Działalność
duszpasterska kardynała Radziwiłła, Kraków 1936, s. 75,
76; — P. SCZANIECKI, Służba boża w dawnej Polsce, t. II,
Poznań—Warszawa—Lublin 1966, s. 115; — K. GÓRSKI, Od
religijności do mistyki. Zarys życia wewnętrznego w Polsce.
Część I. 966-1795, Lublin 1962, s. 152.
“ Po raz pierwszy odnotowane w Zara w Dalmacji w
1214 r., następnie tamże po bractwie biczowników odpra-
wiane przez franciszkanów III zakonu regułowego (1439) oraz
specjalne bractwo powołane w tym celu „In Coena Domi-
ni”. Zob. CHIAPPINI, o.c., k. 376; — PODLES, o.c., (tam-
że odesłanie do dalszej bibliografii).
4