Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (47.1985)

RECENZJE

K

I

Ą Ż K I

JULIUSZ A. CHROSCICKI

Jerzy Kowalczyk, W kręgu kultury dworu Jana Zamoyskiego, Lublin 1980, Wydawnictwo Lu-
belskie, ss. 344, il. 77, ISBN 83-822 — 0124-9 (Zamojskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk t. 20).

Sława Jana Zamoyskiego przetrwała wieki. Błys-
kotliwa wszakże kariera parlamentarna skromnie
urodzonego Jelitczyka, który skoncentrował w swym
ręku wielkie urzędy koronne: kancelarskie i hetmań-
skie, a marzył o tym, aby być przez szlachtę wybra-
nym na króla, wzbudziła przeciw niemu falę ludzkiej
zawiści, sprowokowała oskarżenia i zwykłe insynuacje,
wysuwane przez osobistych wrogów i antagonistów
politycznych. Już po jego śmierci biskup Jan Andrzej
Próchnicki prosił kardynała Roberta Bellarmina o
ukrócenie w Rzymie fali plotek i oszczerstw uwła-
czających pamięci zmarłego. Pół wieku później An-
drzej Maksymilian Fredro napisał o nim w Przysło-
wiach, iż wielu przed sobą i po sobie idących Pola-
ków przewyższył pospolitemu dobru zasługą; bo wielu
Poprzedził polskich zwyczajów miłością, mierżąc się
cudzoziemszyczyzną w tytułach, w prawach, w stro-
jach1. Ambasador francuski Claude de Mesmes
d’Avaux nazwał go nawet ostatnim wielkim Pola-
kiem.
Późniejszy następca na kanclerskim urzędzie, Jerzy
Ossoliński, osądzał Zamoyskiego surowo za to, że
krasnostawskie turmy napełnione [były] senatorami,
urzędnikami i inszą bracią2 szlachecką. Pamiętał też
lego „splamienie się krwią” banity Samuela Zborow-
skiego. A przecież Jan Zamoyski wołał na sejmie,

tuż przed rokoszem wywołanym przez swoje stron-
nictwo, że jak ryba bez wody być nie może, tak
szlachcic polski bez wolności3 4.
Zmęczony trudami życia, otoczony nienawiścią
Zygmunta III i jego dworu, zamknięty dobrowolnie
w Zamościu chciał nawet umieścić na swej płycie
nagrobnej insykrypcję: Najwięcej [dokonał] dla oby-
wateli, najgorsze od obywateli doświadczył. Ostatecz-
nie znalazła się tam tarcza herbowa obok insygniów
podwójnej godności hetmana i kanclerza z łańcuchem
zwiniętym jakby w formie własnej dewizy, ale bez
jej lemmy: Utraąue cwis. Najskromniejszy, a przez
to najgodniejszy wielkiego człowieka napis głosił:
HIC SITUS EST /JOANNES ZAMOISKI/ OBIIT AD.
MDC.V. DIE /VIII, IUNII/ (s. 246 n.)«. Kolegiata
zamojska — mauzoleum sławy Zamoyskiego — rych-
ło utraciła swe pierwotne znaczenie, uświadomił je
nauce współczesnej Jerzy Kowalczyk5.
Sumiennie zebrane opinie o Zamoyskim świadczą,
że kanclerz starał się przez całe życie o popularność
swych res gestae, pełną aprobatę jednakże zyskał
dopiero u potomnych6. Imponowały mu tytuły „ojca
ojczyzny” czy „mecenasa”, a znając ich antyczne treści,
świadomie do nich nawiązywał. Jako hetman wielki
koronny naśladował rzymski topos zachowania się
wodza, który przed mającą się rozegrać bitwą słał

1 A. M. FREDRO, Przysłowia mów potocznych, Kraków
1658, s. 723.
2 List J. Ossolińskiego do A. Kisiela z 1648 r. Cyt. wg
J« OSSOLIŃSKI, Pamiętnik. Oprać, i wstępem poprzedził
W. CZAPLIŃSKI, Warszawa 1976, s. 13.
3 J. ZAMOYSKI, Mowa z 1605 r. [w:] J. CZUBEK, Pis-
rria polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego 1606—1608,
t- 2, Proza, Kraków 1918, s. 92.
4 Treść tej inskrypcji zawiera testament Zamoyskiego
z 6 IX 1600. Cytują ją m.in. M. Stefanides, A. Burski i R.
Heidenstein.

8 J. KOWALCZYK, Kolegiata w Zamościu, Warszawa
1968. Fragmenty tej pracy były drukowane w czasopismach
naukowych.
8 Szerzej o tym mówił J. TAZBIR, Legenda Jana Za-
moyskiego [w:] 400 lat Zamościa. Materiały Sesji Nau-
kowej Czterysta lat Zamościa zorganizowanej przez Wy-
dział I Nauk Społecznych PAN, Uniwersytet im. Marii
Skłodowskiej Curie w Lublinie, Zamoyskie Towarzystwo
Przyjaciół Nauk 12—13 czerwca 1980 roku w Zamościu. Pod
red. J. KOWALCZYKA, Wrocław 1983, s. 27—45 oraz dys-
kusja, s. 235 n.

127