Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (47.1985)

RECENZJE — KSIĄŻKI

z obozu wojskowego listy w sprawie upiększania
własnej rezydencji. Tak zresztą postępowali ponoć
i inni wodzowie sarmaccy, przykładem Stanisław
Lubomirski, który pod Chocimiem rzekomo wydawał
dyspozycje co do swojej siedziby w Wiśniczu Nowym7.
Książka Jerzego Kowalczyka W kręgu kultury
dworu Jana Zamoyskiego jest wydarzeniem dla his-
toryków kultury staropolskiej, zarówno ze względu
na zakres tematyczny, jak celne ujęcie i trafny do-
bór materiałów8. Tom, oprawny w złotą obwolutę
(według projektu Autora), składa się zasadniczo z
ośmiu rozdziałów. Pierwszy, który stanowi wprowa-
dzenie, poświęcony został inicjatywom Jana Zamoy-
skiego na polu kultury artystycznej. Pozostałe, uło-
żone chronologicznie, dotyczą wesela Jana Zamoy-
skiego z Krystyną Radziwiłłówną urządzonego w
1578 r. w Warszawie9, jej pogrzebu w dwa lata póź-
niej oraz kolejnej uroczystości zaślubin z siostrzenicą
królewską Gryzeldą Batorówną w Krakowie w roku
1583. W dalszych rozdziałach Autor omawia sygnet
i berła Akademii Zamojskiej ufundowanej przez
kanclerza w 1594 roku, wyposażenie kolegiaty w Za-
mościu: dary hetmana do skarbca i paramenty litur-
giczne, obrazy ołtarzowe pędzla Domenica Tintoretta
(w świetle rewelacyjnej korespondencji z Wenecją)
i mauzoleum Zamoyskiego. Odmiennie niż w innych
swych publikacjach Jerzy Kowalczyk pominął tu za-
gadnienia architektury i urbanistyki Zamościa, zaj-
mując się problemami rzemiosła artystycznego, rzeź-
by, malarstwa, grafiki, poezji okazjonalnej, a wresz-
cie scenografii widowisk wystawianych na scenie,
ulicach i w kościołach.
Książka opatrzona jest obszernym aparatem nau-
kowym: przypisami stanowiącymi blisko siódmą część
objętości, indeksami osobowymi i topograficzno-rze-
czowymi oraz spisem ilustracji. W spisie treści nie
zostały uwzględnione trzy ważne aneksy źródłowe:
rachunki dotyczące wesela w 1587 r. (s. 76—79), odez-
wa do Polaków na otwarcie Akademii (s. 184—186)

i list Jana Niedźwieckiego (Ursinusa) z 1603 r. w
sprawie obrazu Tintoretta (s. 244—245). Poziom edy-
torski książki jest wysoki, wyjątek stanowi kilka
ilustracji (nr 3, 52, 60—63) zamazanych, przynajmniej
w moim egzemplarzu. Nie zmienia to jednak opinii
o stosunkowo starannej szacie graficznej, przygoto-
wanej przez Wydawnictwo Lubelskie.
Niemal równocześnie z omawianą rozprawą uka-
zały się dwie zbiorowe publikacje pod redakcją
Jerzego Kowalczyka mające charakter wydawnictw
jubileuszowych w czterechsetlecie lokacji Zamościa10.
Ostatnio także pod auspicjami Polskiej Akademii
Nauk, w redaktorskim opracowaniu Kowalczyka,
opublikowano 400 lat Zamościa — cenny tom zesta-
wiony z referatów wygłoszonych na sesji obchodów
jubileuszu11. Sygnalizując wydanie tych książek
i artykułów12 należy w tym miejscu szczególnie
podkreślić rolę Jerzego Kowalczyka jako inspiratora
badań i badacza problemów architektury i sztuki
Zamościa, a zwłaszcza jego długoletnie zainteresowa-
nie polityką artystyczną Jana Zamoyskiego13.
Do recenzji zaczętej w roku 1981 powróciłem po
trzech latach. Początkowo braki książki W kręgu
kultury dworu Jana Zamoyskiego dostrzegałem w
niedostatecznym powiązaniu prezentowanych materia-
łów z problematyką świadomego kształtowania opinii
publicznej. Obecnie krytykowałbym autora za pomi-
nięcie ceremoniału dworskiego.
Mechanizm zamawiania dzieł sztuki przez kancle-
rza, znakomicie w tej rozprawie (m.in. s. 187 n., 224
n.) udokumentowany, zawiera wszystkie elementy
modelu działania propagandowego w sztuce, co opi-
szemy na przykładzie obrazu z głównego ołtarza
Chrystus Zmartwychwstały z klęczącym św. Toma-
szem, powstałego w latach 1599—1604.
Cel pierwotny działania propagandowego określił
sam kanclerz: Po pierwsze — było moją intencją, aby
dwie tylko postacie były wyobrażone wyraziście i o-
zdobnie, a to postać stojącego Zbawiciela i figura św.

’ Inskrypcja nad bramą zamkową w polskim tłumacze-
niu głosi: Stanisław hrabia na Wiśniczu Lubomirski, het-
man i podczaszy koronny... w czasie gdy pełnił funkcję
wodza w wyprawie wojennej przeciw Turkom i Tatarom...
troszcząc się także w obozie o sprawy domowe, dla ozdoby
Rzeczypospolitej, sobie i potomnym wybudował to miesz-
kanie. 1 listopada R.P. 1621. Ostatnio M. KARPOWICZ (Ar-
tistl ticlnesi in Polonia nel' 600, Tlcino 1983, s. 41, ił. 39)
uznał ją za dzieło Giovanniego Trevano.
s Wyniki badań Autora były już częściowo prezentowane
w języku włoskim: J. KOWALCZYK, Sui guadri di Do-
menlco Tintoretti ordinati da Jan Zamoyski, „Archiyio Ve-
neto”, vol. C I, 1974, s. 97—101; tenże, Hippeum et Belle-
rophon. Margue d’imprimerie de l’Accademie de Zamość
[w:] Ars auro prior. Studia Joannl Białostocki sexagenario
dicata, Warszawa 1981, s. 355—358.
s J. KOWALCZYK, Jan Kochanowski i Jan Zamoyski
[w:| Jan Kochanowski i epoka renesansu. Pod red. T. MI-
CHAŁOWSKIEJ, Warszawa 1984, s. 263—281.
10 Zamość miasto idealne. Studia z dziejów rozwoju

przestrzennego i architektury Zamościa, Lublin 1980; — Ma-
teriały sesji z okazji 400-lecia Zamościa, „Kwartalnik Arch.
i Urb.” XXV, 1980, z. 2, s. 85—187.
11 400 lat Zamościa..., o.c.
12 Artykuły w wyżej wymienionych publikacjach oraz
J. KOWALCZYK, Kościół ormiański w Zamościu z XVII
wieku, „Kwart. Arch. i Urb.” XXV, 1980, z. 3—4, s. 215—
—232; tenże, Bramy Zamościa z czasów hetmańskich,
„Konserwatorska teka Zamoyska” Cz. I, 1983, s. 44n. W dru-
ku znajduje się ważki artykuł T. ZARĘBSKIEJ, Elastyczna
metoda planowania miast na przykładzie Zamościa [w:|
Podług nieba i zwyczaju polskiego. Księga pamiątkowa ku
czci A. Milobędzkiego; — S. ŁEMPICKI, Mecenat wielkiego
kanclerza. Studia o Janie Zamoyskim. Wyboru dokonał
1 wstępem poprzedził S. GRZYBOWSKI, Warszawa 1980.
13 Termin „polityka artystyczna” zaproponował W.
KRASSOWSKI, Mecenat artystyczny czy polityka artystycz-
na [w:] Mecenas, kolekcjoner, odbiorca. Materiały Sesji
SHS Katowice listopad 1981, Warszawa 1984, s. 15—27

128