DOI Artikel:
Gieysztor-Miłobędzka, Elżbieta: Nabożeństwo czterdziestogodzinne a sztuka
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0011
ELŻBIETA GIEYSZTOR-MIŁOBĘDZKA
NABOŻEŃSTWO CZTERDZIESTOGODZINNE A SZTUKA *
Nabożeństwo Czterdziestogodzinne — w okresie
potrydenckim liturgiczna forma tak bujnie w tych
latach rozkwitającego kultu eucharystycznego — two-
rzyło wówczas we wspanialszych realizacjach, anga-
żującą sztuki plastyczne, jedną z odmian theatrum
sacrum1. We wzorcowej praktyce rzymskiej były to
często dzieła najwybitniejszych artystów epoki. Te
fascynujące „spektakle” łączą w jedną całość liturgię
ze sztuką okazjonalną, operującą technikami plastycz-
nymi oraz środkami scenicznymi i teatralną koncep-
cją, z czasem wchłaniającą sztuki tworzące stałą
strukturę wnętrza kościelnego. Forma tych nabożeństw
uzmysławia konieczność łącznego badania kościelnej
-^..uki okazjonalnej z liturgią oraz ze scenografią,
z architekturą, wystrojem i wyposażeniem świątyni.
Konieczność ta wynika zarówno z wzajemnego od-
działywania tych różnych rodzajów sztuki, jak i z
faktu, że projektantami byli twórcy obejmujący swym
artystycznym warsztatem wszystkie te specjalności
(por. profesjonalną odmianę „architekta teatralnego”).
W postaci rozwiniętej Nabożeństwo Czterdziesto-
godzinne było trzydniową ceremonią eksponowania
Eucharystii w ołtarzu wielkim, z wartą zaciągniętą
przez duchownych i wiernych, z mszami, kazaniami,
procesjami, ze specjalną iluminacją, muzyką wokal-
ną i instrumentalną. Kościół przystrajany tkaninami,
srebrnymi relikwiarzami i kwiatami zamieniał się
w teatr. Przy pomocy malowanych parawanów i ele-
mentów stiukowych przestrzeń świątyni kształtowano
analogicznie do dwudzielności budynku teatralnego z
• Do literatury z zakresu historii sztuki Nabożeństwo
Czterdziestogodzinne zostało wprowadzone w aspekcie ogól-
nomateriałowym oraz głównie w relacji jego oprawy pla-
stycznej z barokowym malarstwem ściennym, ikonografii
(Weil), znaczeniowej koncepcji ołtarza (Noehles), jak i
w ramach całokształtu rzymskiej architektury okazjonalnej
(Maurizio Fagiolo dell’Arco; zob. przypis 1). W niniejszym
artykule natomiast Nabożeństwo to ukazane zostało zasad-
niczo w kontekście całościowej artystycznej organizacji ba-
rokowe wnętrza kościelnego. Nie był on jednak pomyśla-
ny jako tekst samodzielny, ale jako ilustracja znacznie szer-
szych historycznych i teoretycznych problemów przedstawio-
nych w napisanym dla „Biul. Hlst. Sztuki” a drukowa-
nym w „Warszawskich Studiach Teologicznych” studium nad
doktrynalnymi i liturgicznymi podstawami ukształtowania
kościoła, ewolucją jego statycznej struktury 1 jej relacji
z obrzędem. Omówienie tych problemów zostało oparte m.
in. na wynikach rozprawy doktorskiej pt. Sztuka we wnę-
trzu sakralnym. Artystyczna organizacja polskich kościołów
barokowych, Uniwersytet Wrocławski 1983. Pragmatycznym
celem artykułu było uczulenie na wzmianki o Nabożeństwie
Czterdziestogodzinnym tych badaczy terenowych, którzy w
codziennej praktyce mają do czynienia z archiwaliami koś-
cielnymi. Ewentualnych informacji na temat uświetnionej
oprawy plastycznej tego Nabożeństwa można się spodziewać
w dokumentach dotyczących świątyń jezuickich, katedr i
znaczniejszych kościołów diecezjalnych, szczególnie na ob-
szarze bezpośrednio zależnej od Rzymu diecezji warmiń-
skiej.
1 Zagadnienie Nabożeństwa Czterdziestogodzinnego w as-
pekcie artystycznym podjęli: P. BJURSTROM, The Roman
Baroąue Stage and Theatrum Sacrum, „Journal of the So-
ciety of Architectural Historians” XXVII, 1968, s. 212; —
tenże, Barogue Theater and the Jesuits [w:] Barogue Art:
The Jesuit Contribution. Ed. R. WITTKOWER, J. JAFFE,
New York 1972, s. 99—110; — M. S. WEIL, The Deuotion of
the Forty Hours and Roman Barogue Rlusions, „Journal of
the Warburg and Courtauld Institutes” XXXVII, 1974, s.
219—248; — tenże, Ludouico Burnacini and the Migration
of the Forty Hours Style from Romę to Vienna [w:j La sce-
nografia barocca. Ed. A. SCHNAPPER (Atti del XXIV
Congresso Internazionale di Storia delPArte, vol. V), Bolo-
nia 1982, s. 157—162; — M. FAGIOLO DELL’ARCO, Quarant’-
hore focchi d’alegreza, catafalchi, mascherate e cose simiłi.
Dall’effimero alla struttura stabiłe In Roma barocca, „Ri-
cerche di storia dell’arte” I—II, 1976, s. 45—70; — tenże
(z S. CARANDINI), L’Effimero barocco. Strutture della fe-
sta nella Roma del’600, Roma 1977—78 (głównie na s. 31—
—34); — K. NOEHLES, Scenografie per le Quarant’hore e
Altari barocchi [w:] La scenografia.o.c., s. 151—155 Pro-
fesorowi Noehlesowi zawdzięczam udostępnienie mi tego
tekstu przed jego opublikowaniem.
3
NABOŻEŃSTWO CZTERDZIESTOGODZINNE A SZTUKA *
Nabożeństwo Czterdziestogodzinne — w okresie
potrydenckim liturgiczna forma tak bujnie w tych
latach rozkwitającego kultu eucharystycznego — two-
rzyło wówczas we wspanialszych realizacjach, anga-
żującą sztuki plastyczne, jedną z odmian theatrum
sacrum1. We wzorcowej praktyce rzymskiej były to
często dzieła najwybitniejszych artystów epoki. Te
fascynujące „spektakle” łączą w jedną całość liturgię
ze sztuką okazjonalną, operującą technikami plastycz-
nymi oraz środkami scenicznymi i teatralną koncep-
cją, z czasem wchłaniającą sztuki tworzące stałą
strukturę wnętrza kościelnego. Forma tych nabożeństw
uzmysławia konieczność łącznego badania kościelnej
-^..uki okazjonalnej z liturgią oraz ze scenografią,
z architekturą, wystrojem i wyposażeniem świątyni.
Konieczność ta wynika zarówno z wzajemnego od-
działywania tych różnych rodzajów sztuki, jak i z
faktu, że projektantami byli twórcy obejmujący swym
artystycznym warsztatem wszystkie te specjalności
(por. profesjonalną odmianę „architekta teatralnego”).
W postaci rozwiniętej Nabożeństwo Czterdziesto-
godzinne było trzydniową ceremonią eksponowania
Eucharystii w ołtarzu wielkim, z wartą zaciągniętą
przez duchownych i wiernych, z mszami, kazaniami,
procesjami, ze specjalną iluminacją, muzyką wokal-
ną i instrumentalną. Kościół przystrajany tkaninami,
srebrnymi relikwiarzami i kwiatami zamieniał się
w teatr. Przy pomocy malowanych parawanów i ele-
mentów stiukowych przestrzeń świątyni kształtowano
analogicznie do dwudzielności budynku teatralnego z
• Do literatury z zakresu historii sztuki Nabożeństwo
Czterdziestogodzinne zostało wprowadzone w aspekcie ogól-
nomateriałowym oraz głównie w relacji jego oprawy pla-
stycznej z barokowym malarstwem ściennym, ikonografii
(Weil), znaczeniowej koncepcji ołtarza (Noehles), jak i
w ramach całokształtu rzymskiej architektury okazjonalnej
(Maurizio Fagiolo dell’Arco; zob. przypis 1). W niniejszym
artykule natomiast Nabożeństwo to ukazane zostało zasad-
niczo w kontekście całościowej artystycznej organizacji ba-
rokowe wnętrza kościelnego. Nie był on jednak pomyśla-
ny jako tekst samodzielny, ale jako ilustracja znacznie szer-
szych historycznych i teoretycznych problemów przedstawio-
nych w napisanym dla „Biul. Hlst. Sztuki” a drukowa-
nym w „Warszawskich Studiach Teologicznych” studium nad
doktrynalnymi i liturgicznymi podstawami ukształtowania
kościoła, ewolucją jego statycznej struktury 1 jej relacji
z obrzędem. Omówienie tych problemów zostało oparte m.
in. na wynikach rozprawy doktorskiej pt. Sztuka we wnę-
trzu sakralnym. Artystyczna organizacja polskich kościołów
barokowych, Uniwersytet Wrocławski 1983. Pragmatycznym
celem artykułu było uczulenie na wzmianki o Nabożeństwie
Czterdziestogodzinnym tych badaczy terenowych, którzy w
codziennej praktyce mają do czynienia z archiwaliami koś-
cielnymi. Ewentualnych informacji na temat uświetnionej
oprawy plastycznej tego Nabożeństwa można się spodziewać
w dokumentach dotyczących świątyń jezuickich, katedr i
znaczniejszych kościołów diecezjalnych, szczególnie na ob-
szarze bezpośrednio zależnej od Rzymu diecezji warmiń-
skiej.
1 Zagadnienie Nabożeństwa Czterdziestogodzinnego w as-
pekcie artystycznym podjęli: P. BJURSTROM, The Roman
Baroąue Stage and Theatrum Sacrum, „Journal of the So-
ciety of Architectural Historians” XXVII, 1968, s. 212; —
tenże, Barogue Theater and the Jesuits [w:] Barogue Art:
The Jesuit Contribution. Ed. R. WITTKOWER, J. JAFFE,
New York 1972, s. 99—110; — M. S. WEIL, The Deuotion of
the Forty Hours and Roman Barogue Rlusions, „Journal of
the Warburg and Courtauld Institutes” XXXVII, 1974, s.
219—248; — tenże, Ludouico Burnacini and the Migration
of the Forty Hours Style from Romę to Vienna [w:j La sce-
nografia barocca. Ed. A. SCHNAPPER (Atti del XXIV
Congresso Internazionale di Storia delPArte, vol. V), Bolo-
nia 1982, s. 157—162; — M. FAGIOLO DELL’ARCO, Quarant’-
hore focchi d’alegreza, catafalchi, mascherate e cose simiłi.
Dall’effimero alla struttura stabiłe In Roma barocca, „Ri-
cerche di storia dell’arte” I—II, 1976, s. 45—70; — tenże
(z S. CARANDINI), L’Effimero barocco. Strutture della fe-
sta nella Roma del’600, Roma 1977—78 (głównie na s. 31—
—34); — K. NOEHLES, Scenografie per le Quarant’hore e
Altari barocchi [w:] La scenografia.o.c., s. 151—155 Pro-
fesorowi Noehlesowi zawdzięczam udostępnienie mi tego
tekstu przed jego opublikowaniem.
3