DOI Artikel:
Gumiński, Samuel: O ideowej koncepcji późnobarokowego ołtarza głownego w toruńskim kościele NP Marii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0023
SAMUEL GUMIŃSKI
O IDEOWEJ KONCEPCJI PÓŹNOBAROKOWEGO OŁTARZA GŁÓWNEGO
W TORUŃSKIM KOŚCIELE NP MARII *
Pamięci Profesora dra Adama Bochnaka
Późnobarokowy ołtarz główny toruńskiego kościoła
Mariackiego, powstały w latach 1730—1731, wzbudza
zaciekawienie swą oryginalną formą. Zdecydowały o
niej — jak wyniknie z poniższych rozważań — czynni-
ki różnej natury, nie tylko artystyczne. Warto więc
podjąć próbę odczytania interesującego programu
tego dzieła1.
Ołtarz wykonany został z drewna i prawie w ca-
łości pokryty pozłotą (il. 1—3). Na mensie umieszczono
tabernakulum w formie walca a na nim Arkę Przy-
mierza, podtrzymywaną przez dwa aniołki. Ponad
Arką, w centrum całej kompozycji, znajduje się oto-
czona kręgiem obłoków i promieni rzeźbiona scena
Zwiastowania Marii. Mensę otacza — po bokach i od
tyłu — siedem kolumn ustawionych w ten sposób,
że wyznaczają one w rzucie poziomym kształt litery
M2. Każda z kolumn stoi na oddzielnym, dwukon-
dygnacjowym cokole, a na jej korynckim kapitelu
spoczywa belkowanie. Belkowania poszczególnych ko-
lumn nie łączą się ze sobą, lecz tworzą samoistne
całości. Na czterech spośród tak ukształtowanych pod-
pór wznoszą się ćwierćkoliste fragmenty przyczółków
z klęczącymi na nich postaciami czterech aniołów;
Woluty podtrzymują wielką koronę o kolistej obręczy
i utworzonych z liści akantu kabłąkach zakończonych
kulą z krzyżem. Wewnątrz korony, pomiędzy kabłą-
* Niniejszy artykuł, powstały przed kilku laty, był pier-
wotnie przeznaczony dla Innego, niezrealizowanego wydaw-
nictwa. Referowałem go na zebraniach w Oddziałach To-
ruńskim i Wrocławskim SHS.
1 Ostatnio ołtarz toruński został omówiony w pracach:
B. JAKUBOWSKA, Snycerka toruńska w XVIII w., „Teka
Komisji Historii Sztuki” III, 1965, s. 164, 171, 195—196, 202—
—203, 208—209 oraz J. GOŁAWSKA, Snycerka toruńska w
okresie baroku, „Teka Komisji Historii Sztuki” IV, 1968,
s- 193—198, 214—215. Autorka drugiej z tych prac zajęła się
m.in. także zagadnieniem programu treściowego ołtarza
zwracając uwagę na jego maryjne i eucharystyczne wątki,
niemniej nie wyczerpała w pełni tego tematu.
2 GOŁAWSKA, o.c., s. 193—195, por. również tamże il. 51.
’ Kartuszy tych jest pięć: 1. umieszczony w głębi po-
środku — Ave Maria Gratia plena Dominus Tecurn; 2. od
kami, umieszczony jest piąty anioł. Trzyma on ban-
derolę z napisem Annuntiatio B. Mariae Virginis,
pozostali zaś aniołowie dzierżą kartusze z wypisanym
na nich tekstem Pozdrowienia Anielskiego3. Po bo-
kach Arki, pomiędzy skrajnymi kolumnami, stoją na
konsolach figury Dawida i arcykapłana — zapewne
Aarona.
Jakie treści zawarte są w tej kompozycji, jaka
jest jej artystyczna genealogia, co zdecydowało o jej
pojawieniu się w tym czasie w Toruniu? Odpowiedzi
na te pytania szukać należy w przedstawieniach fi-
guralnych i w „mówiących” formach ołtarza, w ilu-
strowanych przez nie tekstach Biblii i komentarzach
odpowiednich ustępów Pisma Sw. Przesłanek dla od-
powiedzi dostarczają wiadomości zawarte w umowie
o wykonanie ołtarza. Istotne znaczenie mają również
okoliczności historyczne.
* * *
W czasie gdy powstawał ołtarz panowała w To-
runiu szczególnie napięta atmosfera polityczno-reli-
gijna będąca wynikiem wypadków, które zaszły tam
kilka lat wcześniej. Warto pokrótce sytuację tę scha-
rakteryzować4.
Kościół Mariacki, niegdyś franciszkański, pozo-
stawał od roku 1557 w rękach protestanckich. W
frontu po prawej (heraldycznie) — Benedicta Tu In Mulie-
ribus; 3. od frontu po lewej — Et benedictus Fructus ven-
t?żs Tul Jesus; 4. w głębi po prawej — Sancta Maria Ma-
ter Del ora pro nobls peccatoribus; 5. w głębi po lewej —
Et In ore mortls nostrae Amen.
4 Bliżej o dziejach kościoła i o wypadkach roku 1724
zob.: K. JAROCHOWSKI, Epilog sprawy toruńskiej, ,.Rocz-
niki Poznańskiego TPN” VI, 1871, s. 56—57; — S. KUJOT,
Sprawa toruńska z r. 1724, „Roczniki Poznańskiego TPN”
XX, 1894, s. 65—116; — S. ZAŁĘSKI, Jezuici w Polsce, t. III,
cz. II, Lwów 1902, s. 562—633; — T. GLEMMA, Dzieje stosun-
ków kościelnych w Toruniu [w:] Dzieje Torunia. Praca
zbiorowa, Toruń 1933, s. 285—286, 290—291; — K. KANT AK,
Z kroniki bernardynów toruńskich, „Zapiski Towarzystwa
Naukowego w Toruniu” I, 1910, s. 212—217; — tenże, Kro-
nika bernardynów toruńskich, „Roczniki Towarzystwa Nau-
kowego w Toruniu” XXXII, 1925, s. 103—131; — tenże,
15
O IDEOWEJ KONCEPCJI PÓŹNOBAROKOWEGO OŁTARZA GŁÓWNEGO
W TORUŃSKIM KOŚCIELE NP MARII *
Pamięci Profesora dra Adama Bochnaka
Późnobarokowy ołtarz główny toruńskiego kościoła
Mariackiego, powstały w latach 1730—1731, wzbudza
zaciekawienie swą oryginalną formą. Zdecydowały o
niej — jak wyniknie z poniższych rozważań — czynni-
ki różnej natury, nie tylko artystyczne. Warto więc
podjąć próbę odczytania interesującego programu
tego dzieła1.
Ołtarz wykonany został z drewna i prawie w ca-
łości pokryty pozłotą (il. 1—3). Na mensie umieszczono
tabernakulum w formie walca a na nim Arkę Przy-
mierza, podtrzymywaną przez dwa aniołki. Ponad
Arką, w centrum całej kompozycji, znajduje się oto-
czona kręgiem obłoków i promieni rzeźbiona scena
Zwiastowania Marii. Mensę otacza — po bokach i od
tyłu — siedem kolumn ustawionych w ten sposób,
że wyznaczają one w rzucie poziomym kształt litery
M2. Każda z kolumn stoi na oddzielnym, dwukon-
dygnacjowym cokole, a na jej korynckim kapitelu
spoczywa belkowanie. Belkowania poszczególnych ko-
lumn nie łączą się ze sobą, lecz tworzą samoistne
całości. Na czterech spośród tak ukształtowanych pod-
pór wznoszą się ćwierćkoliste fragmenty przyczółków
z klęczącymi na nich postaciami czterech aniołów;
Woluty podtrzymują wielką koronę o kolistej obręczy
i utworzonych z liści akantu kabłąkach zakończonych
kulą z krzyżem. Wewnątrz korony, pomiędzy kabłą-
* Niniejszy artykuł, powstały przed kilku laty, był pier-
wotnie przeznaczony dla Innego, niezrealizowanego wydaw-
nictwa. Referowałem go na zebraniach w Oddziałach To-
ruńskim i Wrocławskim SHS.
1 Ostatnio ołtarz toruński został omówiony w pracach:
B. JAKUBOWSKA, Snycerka toruńska w XVIII w., „Teka
Komisji Historii Sztuki” III, 1965, s. 164, 171, 195—196, 202—
—203, 208—209 oraz J. GOŁAWSKA, Snycerka toruńska w
okresie baroku, „Teka Komisji Historii Sztuki” IV, 1968,
s- 193—198, 214—215. Autorka drugiej z tych prac zajęła się
m.in. także zagadnieniem programu treściowego ołtarza
zwracając uwagę na jego maryjne i eucharystyczne wątki,
niemniej nie wyczerpała w pełni tego tematu.
2 GOŁAWSKA, o.c., s. 193—195, por. również tamże il. 51.
’ Kartuszy tych jest pięć: 1. umieszczony w głębi po-
środku — Ave Maria Gratia plena Dominus Tecurn; 2. od
kami, umieszczony jest piąty anioł. Trzyma on ban-
derolę z napisem Annuntiatio B. Mariae Virginis,
pozostali zaś aniołowie dzierżą kartusze z wypisanym
na nich tekstem Pozdrowienia Anielskiego3. Po bo-
kach Arki, pomiędzy skrajnymi kolumnami, stoją na
konsolach figury Dawida i arcykapłana — zapewne
Aarona.
Jakie treści zawarte są w tej kompozycji, jaka
jest jej artystyczna genealogia, co zdecydowało o jej
pojawieniu się w tym czasie w Toruniu? Odpowiedzi
na te pytania szukać należy w przedstawieniach fi-
guralnych i w „mówiących” formach ołtarza, w ilu-
strowanych przez nie tekstach Biblii i komentarzach
odpowiednich ustępów Pisma Sw. Przesłanek dla od-
powiedzi dostarczają wiadomości zawarte w umowie
o wykonanie ołtarza. Istotne znaczenie mają również
okoliczności historyczne.
* * *
W czasie gdy powstawał ołtarz panowała w To-
runiu szczególnie napięta atmosfera polityczno-reli-
gijna będąca wynikiem wypadków, które zaszły tam
kilka lat wcześniej. Warto pokrótce sytuację tę scha-
rakteryzować4.
Kościół Mariacki, niegdyś franciszkański, pozo-
stawał od roku 1557 w rękach protestanckich. W
frontu po prawej (heraldycznie) — Benedicta Tu In Mulie-
ribus; 3. od frontu po lewej — Et benedictus Fructus ven-
t?żs Tul Jesus; 4. w głębi po prawej — Sancta Maria Ma-
ter Del ora pro nobls peccatoribus; 5. w głębi po lewej —
Et In ore mortls nostrae Amen.
4 Bliżej o dziejach kościoła i o wypadkach roku 1724
zob.: K. JAROCHOWSKI, Epilog sprawy toruńskiej, ,.Rocz-
niki Poznańskiego TPN” VI, 1871, s. 56—57; — S. KUJOT,
Sprawa toruńska z r. 1724, „Roczniki Poznańskiego TPN”
XX, 1894, s. 65—116; — S. ZAŁĘSKI, Jezuici w Polsce, t. III,
cz. II, Lwów 1902, s. 562—633; — T. GLEMMA, Dzieje stosun-
ków kościelnych w Toruniu [w:] Dzieje Torunia. Praca
zbiorowa, Toruń 1933, s. 285—286, 290—291; — K. KANT AK,
Z kroniki bernardynów toruńskich, „Zapiski Towarzystwa
Naukowego w Toruniu” I, 1910, s. 212—217; — tenże, Kro-
nika bernardynów toruńskich, „Roczniki Towarzystwa Nau-
kowego w Toruniu” XXXII, 1925, s. 103—131; — tenże,
15