DOI Artikel:
Gumiński, Samuel: O ideowej koncepcji późnobarokowego ołtarza głownego w toruńskim kościele NP Marii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0024
SAMUEL GUMIŃSKI
U. 1. Toruń, kościół NP Marii, ołtarz główny. Fot.
T. Zalewski.
przyległym budynku dawnego klasztoru mieściło się
od początku XVII w. szeroko znane gimnazjum ewan-
gelickie. Przez cały XVII w. zgłaszali swoje pretensje
do kościoła bernardyni, lecz mimo przychylnych de-
cyzji papieskich i królewskich starania ich nie od-
nosiły skutku napotykając na zdecydowany opór
toruńskiego społeczeństwa. Okazja do odzyskania
kościoła nadarzyła się dopiero w r. 1724. Wtedy to,
podczas procesji urządzonej w święto Matki Boskiej
Szkaplerznej, wybuchły w mieście rozruchy, które
doprowadziły do zdewastowania kolegium jezuickiego.
Stało się to powodem wytoczenia rozprawy przeciwko
władzom i obywatelom miasta. W trakcie procesu
bernardyni — popierani przez nuncjusza i jezuitów
— podnieśli na nowo sprawę kościoła Mariackiego.
Strona katolicka dążyła do sparaliżowania protestan-
tyzmu w Toruniu starając się uderzyć w jego naj-
bardziej żywotne ośrodki. Program tej akcji, znany
z propagandowego druku kolportowanego w czasie
procesu przez toruńskich jezuitów, obejmował przede
wszystkim wprowadzenie katolików do rady miej-
skiej, zlikwidowanie protestanckiego gimnazjum,
zniszczenie drukarni tłoczącej protestanckie publi-
kacje oraz — do czego przywiązywano największą
wagę — odzyskanie dla bernardynów kościoła Maria-
ckiego5. Starania te przyniosły znaczne sukcesy, wy-
rok sądu obejmował bowiem oprócz skazania oskar-
żonych również decyzję przyznania katolikom połowy
miejsc w radzie miasta oraz wydanie zakonnikom
kościoła i usunięcie protestanckiego gimnazjum z
dawnego klasztoru. Wyrok ten został wykonany i 7
grudnia 1724 roku bernardyni objęli kościół i klasz-
tor6. Do nowo uzyskanej placówki zakonnicy przy-
wiązywali duże znaczenie. Podniesiono ją do rzędu
drugiego — po warszawskim — konwentu w kustodii
i umieszczono w niej w r. 1729 przeniesione z Byd-
goszczy studium filozofii. Spełniono w ten sposób
polecenia prowincjała, który nakazał do konwentu
przeznaczyć pierwszorzędne siły, zwłaszcza mężów
uczonych7.
Bernardyni polscy, t. II, Lwów 1933, ś. 404—407; — W. GA-
STPARY, Sprawa Toruńska w roku 1724, Warszawa 1969,
s. 24, 56—57, 70, 77—79, 80—81, 85—87, 90—91, 103—107, 110, 122
oraz recenzja tej pracy pióra J. STASZEWSKIEGO [w:]
,,Odrodzenie i Reformacja w Polsce” XVIII, 1973, s. 231—239;
— S. SALMONOWICZ, O problematyce politycznej i praw-
nej tzw. tumultu toruńskiego z 1724 roku, „Czasopismo Praw-
no-Historyczne” XXIV, 1972, s. 223—237; — tenże, O to-
ruńskim tumulcie z r. 1724, „Odrodzenie i Reformacja w
Polsce” XXVIII, 1983, s. 161—184; — Z. NAWROCKI, Po-
franciszkański kościół NMP w Toruniu. Próba rekonstrukcji
dziejów budowy, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja
Kopernika. Nauki Humanistyczno-Społeczne” z. 21. „Zabyt-
koznawstwo i Konserwatorstwo” II, 1966, s. 56; — A. ROM-
BOWSKI, Szkolnictwo polskie w Toruniu, „Studia i Ma-
teriały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” VI, 1961, z. 2,
s. 57—58.
5 [K. WIERUSZEWSKI] Ultima Suplez Instantia. Do
Assessorskich Ultimae Instantiae Sądów J.K.M.P.N.M. In
assisstentia Jaśnie Oświeconych ex Senatorio Jaśnie Wiel-
możnych ex Eąuestri Ordine Sędziów Miłościwych Dobro-
dziejów naszych, Przeciw Kryminałom Toruńskim, od Col-
legium Toruńskiego Societatis Jesu. Przez jednego ex eo-
dem Societate Jesu. Ore Publico Die ultima Octobris 1724
wniesiona, b.m. i r.w. Autor pełnił funkcję teologa pry-
masa. Por. ZAŁĘSKI, o.c., s. 565.
8 Egzekucja wyroku zależała od złożenia przez stronę
oskarżającą, czyli przez toruńskich jezuitów, przysięgi po-
twierdzającej poprzednie zeznania. Ponieważ wyrok obej-
mował również stracenie głównych oskarżonych, nuncjusz
Łkładania przysięgi zabronił. Jezuici przywiązywali jednak
tak wielką wagę do sprawy odzyskania kościoła, że zdecy-
dowali się postąpić wbrew zakazowi nuncjusza. Por. KUJOT,
o.C., S. 112—113; — GLEMMA, O.C., S. 286; — ZAŁĘSKI, o.c.,
s. 591 i nn.
7 List prowincjała cytuje KANT AK, Bernardyni..., o.c.,
s 406.
16
U. 1. Toruń, kościół NP Marii, ołtarz główny. Fot.
T. Zalewski.
przyległym budynku dawnego klasztoru mieściło się
od początku XVII w. szeroko znane gimnazjum ewan-
gelickie. Przez cały XVII w. zgłaszali swoje pretensje
do kościoła bernardyni, lecz mimo przychylnych de-
cyzji papieskich i królewskich starania ich nie od-
nosiły skutku napotykając na zdecydowany opór
toruńskiego społeczeństwa. Okazja do odzyskania
kościoła nadarzyła się dopiero w r. 1724. Wtedy to,
podczas procesji urządzonej w święto Matki Boskiej
Szkaplerznej, wybuchły w mieście rozruchy, które
doprowadziły do zdewastowania kolegium jezuickiego.
Stało się to powodem wytoczenia rozprawy przeciwko
władzom i obywatelom miasta. W trakcie procesu
bernardyni — popierani przez nuncjusza i jezuitów
— podnieśli na nowo sprawę kościoła Mariackiego.
Strona katolicka dążyła do sparaliżowania protestan-
tyzmu w Toruniu starając się uderzyć w jego naj-
bardziej żywotne ośrodki. Program tej akcji, znany
z propagandowego druku kolportowanego w czasie
procesu przez toruńskich jezuitów, obejmował przede
wszystkim wprowadzenie katolików do rady miej-
skiej, zlikwidowanie protestanckiego gimnazjum,
zniszczenie drukarni tłoczącej protestanckie publi-
kacje oraz — do czego przywiązywano największą
wagę — odzyskanie dla bernardynów kościoła Maria-
ckiego5. Starania te przyniosły znaczne sukcesy, wy-
rok sądu obejmował bowiem oprócz skazania oskar-
żonych również decyzję przyznania katolikom połowy
miejsc w radzie miasta oraz wydanie zakonnikom
kościoła i usunięcie protestanckiego gimnazjum z
dawnego klasztoru. Wyrok ten został wykonany i 7
grudnia 1724 roku bernardyni objęli kościół i klasz-
tor6. Do nowo uzyskanej placówki zakonnicy przy-
wiązywali duże znaczenie. Podniesiono ją do rzędu
drugiego — po warszawskim — konwentu w kustodii
i umieszczono w niej w r. 1729 przeniesione z Byd-
goszczy studium filozofii. Spełniono w ten sposób
polecenia prowincjała, który nakazał do konwentu
przeznaczyć pierwszorzędne siły, zwłaszcza mężów
uczonych7.
Bernardyni polscy, t. II, Lwów 1933, ś. 404—407; — W. GA-
STPARY, Sprawa Toruńska w roku 1724, Warszawa 1969,
s. 24, 56—57, 70, 77—79, 80—81, 85—87, 90—91, 103—107, 110, 122
oraz recenzja tej pracy pióra J. STASZEWSKIEGO [w:]
,,Odrodzenie i Reformacja w Polsce” XVIII, 1973, s. 231—239;
— S. SALMONOWICZ, O problematyce politycznej i praw-
nej tzw. tumultu toruńskiego z 1724 roku, „Czasopismo Praw-
no-Historyczne” XXIV, 1972, s. 223—237; — tenże, O to-
ruńskim tumulcie z r. 1724, „Odrodzenie i Reformacja w
Polsce” XXVIII, 1983, s. 161—184; — Z. NAWROCKI, Po-
franciszkański kościół NMP w Toruniu. Próba rekonstrukcji
dziejów budowy, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja
Kopernika. Nauki Humanistyczno-Społeczne” z. 21. „Zabyt-
koznawstwo i Konserwatorstwo” II, 1966, s. 56; — A. ROM-
BOWSKI, Szkolnictwo polskie w Toruniu, „Studia i Ma-
teriały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza” VI, 1961, z. 2,
s. 57—58.
5 [K. WIERUSZEWSKI] Ultima Suplez Instantia. Do
Assessorskich Ultimae Instantiae Sądów J.K.M.P.N.M. In
assisstentia Jaśnie Oświeconych ex Senatorio Jaśnie Wiel-
możnych ex Eąuestri Ordine Sędziów Miłościwych Dobro-
dziejów naszych, Przeciw Kryminałom Toruńskim, od Col-
legium Toruńskiego Societatis Jesu. Przez jednego ex eo-
dem Societate Jesu. Ore Publico Die ultima Octobris 1724
wniesiona, b.m. i r.w. Autor pełnił funkcję teologa pry-
masa. Por. ZAŁĘSKI, o.c., s. 565.
8 Egzekucja wyroku zależała od złożenia przez stronę
oskarżającą, czyli przez toruńskich jezuitów, przysięgi po-
twierdzającej poprzednie zeznania. Ponieważ wyrok obej-
mował również stracenie głównych oskarżonych, nuncjusz
Łkładania przysięgi zabronił. Jezuici przywiązywali jednak
tak wielką wagę do sprawy odzyskania kościoła, że zdecy-
dowali się postąpić wbrew zakazowi nuncjusza. Por. KUJOT,
o.C., S. 112—113; — GLEMMA, O.C., S. 286; — ZAŁĘSKI, o.c.,
s. 591 i nn.
7 List prowincjała cytuje KANT AK, Bernardyni..., o.c.,
s 406.
16