Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (47.1985)

HANNA SAMSONOWICZ
DWUGŁOWY SMOK I KULTURA BAROKU W CZECHACH

Pavel Preiss, Boje s dvouhlavou sani. Frantiśek Antonin Spork a barokni kultura v Cechach,

Yyśehrad — Praha 1981, ss. 291, il. 75.

Najnowsza książka Pavela Preissa jest pierwszą
w czeskiej literaturze publikacją poświęconą proble-
mom kultury artystycznej i umysłowej Czech przeło-
mu XVII i XVIII wieku. Autor, ceniony specjalista
z zakresu czeskiej i europejskiej sztuki nowożytnej,
znany jest z licznych studiów i opracowań, wśród
których warto wymienić monografię Vaclava V. Rei-
nera (1970), Praźske pałace (wraz z E. Poche, 1973),
studium Panorama manyrismu (1975), Michelange-
lo — kresby (1976) i Die Barockzeichnung. Meister-
werke des bbhmischen Barock (1979).
W przedstawianej tu książce, będącej efektem
wieloletnich badań, omawia Preiss problem artystycz-
nego mecenatu hrabiego Śporka (1662—-1738) na tle
złożonej sytuacji społeczno-wyznaniowej Czech w
okresie pobiałogórskiej kontrreformacji. Zamierzeniem
Autora było ukazanie wielostronnych powiązań sztuki
z całokształtem kultury umysłowej epoki, w kontekś-
cie specyficznych dla miejsca i czasu uwarunkowań.
Założenie to wpłynęło, rzecz prosta, na konstrukcję
Pracy. W dziesięciu rozdziałach, które mogłyby istnieć
jako niezależne eseje, przedstawiono różne dziedziny
tego wszechstronnego mecenatu. Wskazując na istnie-
jące między poszczególnymi zakresami działalności
hrabiego związki i zależności, Autor odwołuje się
wciąż do biografii Sporka, ponieważ zaważyła ona w
decydujący sposób na realizowanych z jego inicjatywy
dziełach sztuki. Jakkolwiek Preiss zastosował w swej
książce układ problemowy, zachował jednak ogólną
chronologię faktów.
Bogate materiały archiwalne i ikonograficzne w
postaci pamiętników, korespondencji, ilustrowanych
dzieł literackich i druków ulotnych opracowane i wy-
korzystane zostały bardzo rzetelnie i wszechstronnie.

Zawarte w tych dokumentach informacje, a także
ryciny i opisy, pozwoliły Preissowi na wiarygodną
rekonstrukcję nie istniejących już zabytków. Ogra-
niczone do minimum przypisy zajmują w tej obszer-
nej pracy zaledwie kilkanaście stron. Najważniejsze
bowiem fragmenty przekazów źródłowych umieszczo-
no w komentującym je tekście, co bardzo ułatwia lek-
turę książki. Pewne zastrzeżenia można mieć jedynie
do materiału ilustracyjnego. Prócz nielicznych, nie-
stety, fotografii składają się nań głównie ryciny.
Opracowane w jednolitej formie graficznej, przedsta-
wiają zarówno przerysy autentycznych grafik, jak
i ustalony przez Autora hipotetyczny wygląd nieza-
chowanych obiektów. Uzyskana w ten sposób jedno-
rodna, bardzo zresztą interesująca, sama w sobie sta-
nowiąca dzieło sztuki, graficzna szata książki, utrud-
nia jednak rozróżnienie obu typów ilustracji.
Franciszek A. Spork był jedną z najbarwniejszych
i najbardziej kontrowersyjnych postaci barokowych
Czech. Skłócony z otoczeniem, większość życia spę-
dził na samotnej, beznadziejnej walce z dwiema po-
tęgami monarchii habsburskiej — władzą świecką
i kościelną. Zmagania te ilustruje najlepiej medal
wybity w r. 1731, a więc pod koniec jego życia.
Przedstawiony na awersie dwugłowy smok, symboli-
zujący wrogów hrabiego, atakuje uzbrojonego w
krzyż i tarczę z Chrystogramem rycerza, którego
indentyfikuje herb Śporka. Temu wyobrażeniu właś-
nie „zawdzięcza” książka Preissa swój tytuł.
Mimo że współcześni uważali Śporka za szaleńca
i błazna, człowiek ten odegrał w dziejach czeskiej
kultury bardzo istotną rolę. Jego nazwisko wiąże się
bowiem z dziełami najwybitniejszych artystów czes-
kiego baroku: rzeźbiarza Matiasza B. Brauna, archi-
tektów — Franciszka Kańki, Gioyanniego B. Alli-

147