DOI Artikel:
Gradowski, Michał: Znaki złotnicze na wyrobach toruńskich i gdańskich w XVII i XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0093
MICHAŁ, GRADOWSKI
ZNAKI ZŁOTNICZE NA WYROBACH TORUŃSKICH I GDAŃSKICH W XVII
I XVIII WIEKU
Na wyrobach ze srebra obok znaku imiennego
złotnika—wytwórcy władze cechowe sprawujące
kontrolę probierczą nad produkcją członków cechu
umieszczały znak miejski — gwarancje próby, a nie-
kiedy także i znak probierza1. Znaki te stanowią dziś
Podstawę do ustalenia proweniencji i datowania za-
bytkowych sreber.
Złotnictwo polskie nie doczekało się do tej pory
zbiorowego opracowania znaków miejskich, istnieją
jednak publikacje traktujące fragmentarycznie to za-
gadnienie. Do powszechnie znanych należą opraco-
wania E. Hintzego, dotyczące znaków na srebrach
śląskich2 i E. Czihaka omawiające znaki pomorskie3.
Ostatnie z wymienionych służy już blisko osiemdzie-
siąt lat badaczom sztuki złotniczej jako jedyna pod-
stawa rozszyfrowywania znaków stosowanych na
ziemiach północnych. Praktyka wskazuje jednak, że
odnajdywane na obiektach znaki miejskie przeważnie
uie dają się ściśle dopasować do podanych przez
Czihaka wzorów. Nastręcza to wiele kłopotów w pra-
cach badawczych i skłania do rewizji opublikowa-
nego materiału.
Od kilku lat Ośrodek Dokumentacji Zabytków pro-
wadzi szczegółową dokumentację złotnictwa w Pol-
sce. Prace te, realizowane głównie w oparciu o
ośrodek toruński4, objęły w pierwszym rzędzie teren
Pomorza. Omawiana dokumentacja zawiera m. in.
makrofotografie wszystkich napotkanych znaków
złotniczych, co umożliwia przeprowadzenie szczegó-
łowych badań nad znakami pomorskimi. Precyzyjny
materiał fotograficzny pozwolił wyodrębnić poszcze-
gólne typy znaków i ich odmiany różniące się nie-
kiedy zaledwie drobnymi detalami. Zważywszy, że
znaki te często bywają uszkodzone lub częściowo
zatarte, prawidłowy ich rysunek można uzyskać je-
dynie zestawiając kilka lub kilkanaście fotografii
tego samego znaku5. Zestawienie fotografii pozwala
nie tylko dokładnie odtworzyć wygląd znaku, ale
też wykryć trudno zauważalne nieprawidłowości jego
rysunku. To samo tyczy nieznacznych uszkodzeń pun-
cyny, którą znak wybijano. Zarówno nieprawidłowoś-
ci rysunku, jak i powtarzające się w każdej odbitce
uszkodzenia, są niezmiernie cennymi szczegółami dla
rozpoznawania znaków zachowanych tylko fragmen-
tarycznie. Gdańszczanie przez ponad dwieście lat
używali do cechowania swych sreber znaku zawie-
rającego herb miasta. Na przestrzeni tego czasu około
dwudziestu razy zmieniali puncynę, co dało około
1 Na wstępie chcę wyjaśnić, że w tekście używam wy-
miennie określeń „znak złotniczy” lub „cecha złotnicza”
jako synonimów, wyróżniając wśród nich „znaki imien-
ne” stanowiące sygnatury poszczególnych złotników, „zna-
ki miejskie” kładzione na wszystkich srebrach wykonaych
w danym mieście jako znaki probiercze oraz „znaki pro-
bierzy” wybijane obok cech miejskich jako signum probie-
rza cechowego. Określenie „punca” pokutujące jeszcze
niekiedy w mowie potocznej na oznaczenie cechy złotniczej
uważam za nieprawidłowe, natomiast „puncą” lub lepiej
„puncyną” nazywam narzędzie którym znaki wybijano.
! Zob. E. HINTZE, Die breslauer goldschmiede, Wro-
cław 1906.
’ E. VON CZIHAK, Die Edelschmiedekunst frilherer Zei-
ten in Preussen, Lipsk 1908.
* Wykonawcą omawianej dokumentacji jest Wacław
Górski oraz jego trzej uczniowie — Marek Żak, Roman
Nowina-Konopka i Eliza Marcjanik.
5 Na podstawie dotychczas zgromadzonej w ODZ do-
kumentacji fotograficznej można już w miarę precyzyjnie
opracować znaki występujące na srebrach toruńskich i gdań-
skich. Umożliwia ona również opracowanie znaków z
mniejszych ośrodków złotnictwa pomorskiego — np. Brod-
nicy i Chełmna, dostarcza także sporą garść materiałów
do sąsiednich terenów — np. Poznania. Natomiast materiały
dotyczące Elbląga i Malborka są zbyt skąpe, by na ich
podstawie już dziś pokusić się o zebranie dokładniejszych
danych o tamtejszych znakach.
85
ZNAKI ZŁOTNICZE NA WYROBACH TORUŃSKICH I GDAŃSKICH W XVII
I XVIII WIEKU
Na wyrobach ze srebra obok znaku imiennego
złotnika—wytwórcy władze cechowe sprawujące
kontrolę probierczą nad produkcją członków cechu
umieszczały znak miejski — gwarancje próby, a nie-
kiedy także i znak probierza1. Znaki te stanowią dziś
Podstawę do ustalenia proweniencji i datowania za-
bytkowych sreber.
Złotnictwo polskie nie doczekało się do tej pory
zbiorowego opracowania znaków miejskich, istnieją
jednak publikacje traktujące fragmentarycznie to za-
gadnienie. Do powszechnie znanych należą opraco-
wania E. Hintzego, dotyczące znaków na srebrach
śląskich2 i E. Czihaka omawiające znaki pomorskie3.
Ostatnie z wymienionych służy już blisko osiemdzie-
siąt lat badaczom sztuki złotniczej jako jedyna pod-
stawa rozszyfrowywania znaków stosowanych na
ziemiach północnych. Praktyka wskazuje jednak, że
odnajdywane na obiektach znaki miejskie przeważnie
uie dają się ściśle dopasować do podanych przez
Czihaka wzorów. Nastręcza to wiele kłopotów w pra-
cach badawczych i skłania do rewizji opublikowa-
nego materiału.
Od kilku lat Ośrodek Dokumentacji Zabytków pro-
wadzi szczegółową dokumentację złotnictwa w Pol-
sce. Prace te, realizowane głównie w oparciu o
ośrodek toruński4, objęły w pierwszym rzędzie teren
Pomorza. Omawiana dokumentacja zawiera m. in.
makrofotografie wszystkich napotkanych znaków
złotniczych, co umożliwia przeprowadzenie szczegó-
łowych badań nad znakami pomorskimi. Precyzyjny
materiał fotograficzny pozwolił wyodrębnić poszcze-
gólne typy znaków i ich odmiany różniące się nie-
kiedy zaledwie drobnymi detalami. Zważywszy, że
znaki te często bywają uszkodzone lub częściowo
zatarte, prawidłowy ich rysunek można uzyskać je-
dynie zestawiając kilka lub kilkanaście fotografii
tego samego znaku5. Zestawienie fotografii pozwala
nie tylko dokładnie odtworzyć wygląd znaku, ale
też wykryć trudno zauważalne nieprawidłowości jego
rysunku. To samo tyczy nieznacznych uszkodzeń pun-
cyny, którą znak wybijano. Zarówno nieprawidłowoś-
ci rysunku, jak i powtarzające się w każdej odbitce
uszkodzenia, są niezmiernie cennymi szczegółami dla
rozpoznawania znaków zachowanych tylko fragmen-
tarycznie. Gdańszczanie przez ponad dwieście lat
używali do cechowania swych sreber znaku zawie-
rającego herb miasta. Na przestrzeni tego czasu około
dwudziestu razy zmieniali puncynę, co dało około
1 Na wstępie chcę wyjaśnić, że w tekście używam wy-
miennie określeń „znak złotniczy” lub „cecha złotnicza”
jako synonimów, wyróżniając wśród nich „znaki imien-
ne” stanowiące sygnatury poszczególnych złotników, „zna-
ki miejskie” kładzione na wszystkich srebrach wykonaych
w danym mieście jako znaki probiercze oraz „znaki pro-
bierzy” wybijane obok cech miejskich jako signum probie-
rza cechowego. Określenie „punca” pokutujące jeszcze
niekiedy w mowie potocznej na oznaczenie cechy złotniczej
uważam za nieprawidłowe, natomiast „puncą” lub lepiej
„puncyną” nazywam narzędzie którym znaki wybijano.
! Zob. E. HINTZE, Die breslauer goldschmiede, Wro-
cław 1906.
’ E. VON CZIHAK, Die Edelschmiedekunst frilherer Zei-
ten in Preussen, Lipsk 1908.
* Wykonawcą omawianej dokumentacji jest Wacław
Górski oraz jego trzej uczniowie — Marek Żak, Roman
Nowina-Konopka i Eliza Marcjanik.
5 Na podstawie dotychczas zgromadzonej w ODZ do-
kumentacji fotograficznej można już w miarę precyzyjnie
opracować znaki występujące na srebrach toruńskich i gdań-
skich. Umożliwia ona również opracowanie znaków z
mniejszych ośrodków złotnictwa pomorskiego — np. Brod-
nicy i Chełmna, dostarcza także sporą garść materiałów
do sąsiednich terenów — np. Poznania. Natomiast materiały
dotyczące Elbląga i Malborka są zbyt skąpe, by na ich
podstawie już dziś pokusić się o zebranie dokładniejszych
danych o tamtejszych znakach.
85