DOI Artikel:
Gradowski, Michał: Znaki złotnicze na wyrobach toruńskich i gdańskich w XVII i XVIII wieku
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0094
MICHAŁ GRADOWSKI
dwudziestu odmian tego znaku, odmian zawierają-
cych zawsze ten sam motyw — dwa krzyże pod ko-
roną, a różniących się tylko nieco innym rysunkiem
krzyży, korony lub pola, w które są one wpisane. Je-
żeli badacz trafia na odbitkę znaku zachowaną zaled-
wie fragmentarycznie, to ustalenie jej przynależności
do tej lub innej odmiany jest nieraz bardzo trudne
i wtedy właśnie znajomość drobnych błędów w ry-
sunku lub uszkodzeń stempla, którym znak wybito,
daje mu szanse prawidłowego rozeznania.
Kiedy już udało się wydzielić i możliwie najwier-
niej narysować poszczególne odmiany znaków miej-
skich, powstał problem prawidłowego ustalenia ich
chronologii i zasięgu czasowego. Pamiętać bowiem
należy, że zmiany znaku i wprowadzanie nowej jego
odmiany nie następowały cyklicznie w ustalonych
przedziałach czasowych, lecz były wynikiem przy-
padku — zniszczenia lub zużycia poprzednio używa-
nej puncyny. Tak więc czas występowania poszcze-
gólnych odmian waha się od kilku do kilkunastu lat,
a dokładne ustalenie przedziałów czasowych jest za-
daniem trudnym i wymagającym dość obfitego ma-
teriału badawczego. Chcąc uniknąć niepewnych dat
i niesprawdzonych hipotez starałem się ustalić mi-
nimalny, ale możliwie pewny zasięg czasowy funk-
cjonowania poszczególnych odmian.
Określenie zasięgu czasowego znaków oparte zo-
stało na jednej z trzech, niżej wymienionych, prze-
słanek lub na ich kombinacji.
A. — Dane wynikające z lat działalności złotni-
ków, których cechy imienne towarzyszą badanej od-
mianie znaku miejskiego6. Minimalny zasięg czasowy
znaku zamknięto w przedziale czasowym obejmują-
cym okres od roku zakończenia działalności najwcześ-
niej odnotowanego złotnika do roku rozpoczęcia dzia-
łalności najpóźniejszego. Ustalony tą drogą zasięg
czasowy musi zawierać w sobie jakąś cząstkę okresu
działalności każdego ze złotników, którego cechy
imienne występują obok omawianego znaku miej-
skiego.
B. —■ Dane wynikające z lat działalności probierzy
cechowych, których cechy towarzyszą znakom miej-
skim Gdańska od 1730 r. i Torunia od 1767 r. Jak
poprzednio —■ okres stosowania danej odmiany znaku
miejskiego zamknięto pomiędzy rokiem zakończenia
kadencji najwcześniej działającego probierza a rokiem
rozpoczęcia kadencji najpóźniejszego. Ponieważ w
Gdańsku pracowali naprzemiennie ci sami probierze,
powstała konieczność wyodrębnienia — w niektórych
wypadkach — najmniejszego przedziału czasu, w któ-
rym występują wszystkie znane cechy probierzy po-
jawiające się przy danej odmianie.
C. — Dane wynikające z dat umieszczonych w
inskrypcjach fundacyjnych na badanych obiektach7.
Przy opisie poszczególnych znaków każdorazowo po-
dałem, na jakich danych oparłem datowanie.
Ustalone w ten sposób okresy występowania ba-
danych znaków są stosunkowo krótkie, a okresy
„próżni” przynależą w niemożliwym dziś do ustale-
nia zakresie do dwu sąsiadujących znaków. Wydaje
się, że system ten, choć nie „pokrywa” całej prze-
strzeni poszczególnymi znakami, to jednak wyodręb-
nia na niej wysepki na tyle twardego gruntu, że już
dziś dają one oparcie badaczowi. Dalsze poszukiwa-
nia pozwolą zapewne rozszerzyć ich obszar aż do —
miejmy nadzieję — zlikwidowania próżni. Tak więc
niniejsze opracowanie należy traktować jako wstęp-
ny szkic, przewidując dalsze uzupełnienia czy po-
prawki.
Znaki miejskie Torunia
Data wprowadzenia obowiązkowego cechowania
znakiem miejskim sreber toruńskich nie jest znana.
Najstarsze obiekty opatrzone takimi znakami pocho-
dzą z czwartej ćwierci XVI w., jednakże stwierdzić
trzeba, że jeszcze przez całą pierwszą połowę XVII
w. można spotkać wyroby toruńskie ocechowane tyl-
ko znakami imiennymi tamtejszych złotników, czyli
bez znaków miejskich. Widać z tego, że w omawia-
nym okresie, choć stosowano już znaki miejskie, jed-
nak ich bicie na gotowych wyrobach nie było regułą.
Znaki miejskie Torunia występują w dwu warian-
tach, z których pierwszy to litera „T” — inicjał naz-
wy miasta. Drugi wariant używany od połowy XVIII
w. to herb miasta — trójwieżowa brama z otwartą
jedną połową dwuskrzydłowych wrót. Dla odróżnie-
nia literowego znaku od podobnych, używanych w
6 Dane dotyczące lat działalności poszczególnych złotni-
ków czerpię głównie z opracowania CZIHAKA (o.c.) wycho-
dząc z założenia, że opracowanie to, choć niekompletne, za-
wiera dość rzetelny materiał biograficzny. Chciałbym jed-
nak przestrzec Czytelnika, że obok ewentualnych błędów u
Czihaka mogą pojawić się nieścisłości wynikające z faktu,
że rok śmierci złotnika nie musi być ostatnim rokiem uży-
wania jego znaku imiennego. Bywają — acz rzadko — przy-
padki, że złotnik na parę lat przed śmiercią zaniechał dzia-
łalności zawodowej, znane też są przykłady prowadzenia
warsztatu przez wdowę używającą nadal znaku zmarłego
męża.
7 Data umieszczona na inskrypcji fundacyjnej nie musi
być identyczna z datą wykonania obiektu. Znane są przy-
padki nawet dość znacznego odstępu czasu pomiędzy tymi
dwiema datami. Z drugiej jednak strony okazuje się, że
w zasadniczej swej masie daty na inskrypcjach wiarygod-
nie datują dzieło, czego potwierdzeniem może być kilka-
naście przykładów wyrobów gdańskich z lat 1740—1790 zna-
nych autorowi, gdzie data inskrypcji może być zweryfiko-
wana znakiem probierza i we wszystkich przypadkach oka-
zała się zgodna. Oczywiście data „stojąca” w gęstym łań-
cuchu innych datowanych obiektów jest bardziej wiary-
godna niż data oderwana.
86
dwudziestu odmian tego znaku, odmian zawierają-
cych zawsze ten sam motyw — dwa krzyże pod ko-
roną, a różniących się tylko nieco innym rysunkiem
krzyży, korony lub pola, w które są one wpisane. Je-
żeli badacz trafia na odbitkę znaku zachowaną zaled-
wie fragmentarycznie, to ustalenie jej przynależności
do tej lub innej odmiany jest nieraz bardzo trudne
i wtedy właśnie znajomość drobnych błędów w ry-
sunku lub uszkodzeń stempla, którym znak wybito,
daje mu szanse prawidłowego rozeznania.
Kiedy już udało się wydzielić i możliwie najwier-
niej narysować poszczególne odmiany znaków miej-
skich, powstał problem prawidłowego ustalenia ich
chronologii i zasięgu czasowego. Pamiętać bowiem
należy, że zmiany znaku i wprowadzanie nowej jego
odmiany nie następowały cyklicznie w ustalonych
przedziałach czasowych, lecz były wynikiem przy-
padku — zniszczenia lub zużycia poprzednio używa-
nej puncyny. Tak więc czas występowania poszcze-
gólnych odmian waha się od kilku do kilkunastu lat,
a dokładne ustalenie przedziałów czasowych jest za-
daniem trudnym i wymagającym dość obfitego ma-
teriału badawczego. Chcąc uniknąć niepewnych dat
i niesprawdzonych hipotez starałem się ustalić mi-
nimalny, ale możliwie pewny zasięg czasowy funk-
cjonowania poszczególnych odmian.
Określenie zasięgu czasowego znaków oparte zo-
stało na jednej z trzech, niżej wymienionych, prze-
słanek lub na ich kombinacji.
A. — Dane wynikające z lat działalności złotni-
ków, których cechy imienne towarzyszą badanej od-
mianie znaku miejskiego6. Minimalny zasięg czasowy
znaku zamknięto w przedziale czasowym obejmują-
cym okres od roku zakończenia działalności najwcześ-
niej odnotowanego złotnika do roku rozpoczęcia dzia-
łalności najpóźniejszego. Ustalony tą drogą zasięg
czasowy musi zawierać w sobie jakąś cząstkę okresu
działalności każdego ze złotników, którego cechy
imienne występują obok omawianego znaku miej-
skiego.
B. —■ Dane wynikające z lat działalności probierzy
cechowych, których cechy towarzyszą znakom miej-
skim Gdańska od 1730 r. i Torunia od 1767 r. Jak
poprzednio —■ okres stosowania danej odmiany znaku
miejskiego zamknięto pomiędzy rokiem zakończenia
kadencji najwcześniej działającego probierza a rokiem
rozpoczęcia kadencji najpóźniejszego. Ponieważ w
Gdańsku pracowali naprzemiennie ci sami probierze,
powstała konieczność wyodrębnienia — w niektórych
wypadkach — najmniejszego przedziału czasu, w któ-
rym występują wszystkie znane cechy probierzy po-
jawiające się przy danej odmianie.
C. — Dane wynikające z dat umieszczonych w
inskrypcjach fundacyjnych na badanych obiektach7.
Przy opisie poszczególnych znaków każdorazowo po-
dałem, na jakich danych oparłem datowanie.
Ustalone w ten sposób okresy występowania ba-
danych znaków są stosunkowo krótkie, a okresy
„próżni” przynależą w niemożliwym dziś do ustale-
nia zakresie do dwu sąsiadujących znaków. Wydaje
się, że system ten, choć nie „pokrywa” całej prze-
strzeni poszczególnymi znakami, to jednak wyodręb-
nia na niej wysepki na tyle twardego gruntu, że już
dziś dają one oparcie badaczowi. Dalsze poszukiwa-
nia pozwolą zapewne rozszerzyć ich obszar aż do —
miejmy nadzieję — zlikwidowania próżni. Tak więc
niniejsze opracowanie należy traktować jako wstęp-
ny szkic, przewidując dalsze uzupełnienia czy po-
prawki.
Znaki miejskie Torunia
Data wprowadzenia obowiązkowego cechowania
znakiem miejskim sreber toruńskich nie jest znana.
Najstarsze obiekty opatrzone takimi znakami pocho-
dzą z czwartej ćwierci XVI w., jednakże stwierdzić
trzeba, że jeszcze przez całą pierwszą połowę XVII
w. można spotkać wyroby toruńskie ocechowane tyl-
ko znakami imiennymi tamtejszych złotników, czyli
bez znaków miejskich. Widać z tego, że w omawia-
nym okresie, choć stosowano już znaki miejskie, jed-
nak ich bicie na gotowych wyrobach nie było regułą.
Znaki miejskie Torunia występują w dwu warian-
tach, z których pierwszy to litera „T” — inicjał naz-
wy miasta. Drugi wariant używany od połowy XVIII
w. to herb miasta — trójwieżowa brama z otwartą
jedną połową dwuskrzydłowych wrót. Dla odróżnie-
nia literowego znaku od podobnych, używanych w
6 Dane dotyczące lat działalności poszczególnych złotni-
ków czerpię głównie z opracowania CZIHAKA (o.c.) wycho-
dząc z założenia, że opracowanie to, choć niekompletne, za-
wiera dość rzetelny materiał biograficzny. Chciałbym jed-
nak przestrzec Czytelnika, że obok ewentualnych błędów u
Czihaka mogą pojawić się nieścisłości wynikające z faktu,
że rok śmierci złotnika nie musi być ostatnim rokiem uży-
wania jego znaku imiennego. Bywają — acz rzadko — przy-
padki, że złotnik na parę lat przed śmiercią zaniechał dzia-
łalności zawodowej, znane też są przykłady prowadzenia
warsztatu przez wdowę używającą nadal znaku zmarłego
męża.
7 Data umieszczona na inskrypcji fundacyjnej nie musi
być identyczna z datą wykonania obiektu. Znane są przy-
padki nawet dość znacznego odstępu czasu pomiędzy tymi
dwiema datami. Z drugiej jednak strony okazuje się, że
w zasadniczej swej masie daty na inskrypcjach wiarygod-
nie datują dzieło, czego potwierdzeniem może być kilka-
naście przykładów wyrobów gdańskich z lat 1740—1790 zna-
nych autorowi, gdzie data inskrypcji może być zweryfiko-
wana znakiem probierza i we wszystkich przypadkach oka-
zała się zgodna. Oczywiście data „stojąca” w gęstym łań-
cuchu innych datowanych obiektów jest bardziej wiary-
godna niż data oderwana.
86