Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (47.1985)

MICHAŁ ROŻEK

J. A. Chrościcki, Sztuka i polityka. Funkcje propagandowe sztuki w epoce Wazów 1587—1668,
Warszawa 1983, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, ss. 278, il. 202 + IV barwne.

Odbiorca jednym skinieniem oka więcej
ogarnie, niż cały tom w sobie zawrzeć
może.

Pointującym cytatem1 kończącym rozważania
Juliusza A. Chrościckiego wypada rozpocząć garść
refleksji z tej iście niezwykłej, syntetycznej pozycji
w naszej historii sztuki, łączącej dwa elementy ana-
lizy: pierwszy właściwy historii sztuki, drugi przyna-
leżny do czystej historii. Ramy czasowe wyznaczyły
tu wydarzenia historyczne: rok 1587 — elekcja
Zygmunta III Wazy i rok 1668 — abdykacja Jana
Kazimierza. Pierwsza data otwiera, druga zamyka
ponad osiemdziesięcioletnie panowanie dynastii Wa-
zów, która w niezwykle trudnym okresie sprawowała
rządy w Rzeczypospolitej Obojga Narodów, szarpanej
licznymi klęskami, lecz również szumnie fetującej
rozmaite wiktorie. Sukcesy przypadły w latach:
1588 — Byczyna, 1605 — Kircholm, 1610 — Kłuszyn,
1611 — Smoleńsk, 1621, — Chocim, 1627 — Oliwa,
1629 — Trzciana, 1634 — Smoleńsk, 1644 — Ochmatów,
1651 — Beresteczko i 1660 — Cudnów, by poprze-
stać na wspomnieniu tych najważniejszych. Były też
i klęski; 1598 — Linkoeping, 1612 — Moskwa, 1620 —
Cecora, 1621 — Ryga, 1648 — Korsuń, Piławce, Żół-
te Wody, 1652 — Batoh, 1654 — Smoleńsk, 1655—1658
»potop” szwedzki. Jedno równoważyło drugie. Wyda-
rzenia te określały cel i zasady funkcjonowania pro-
pagandy politycznej, stanowiącej przedmiot ambicji
dynastii, jak również wypadkową konfliktów pomię-
dzy ośrodkami władzy, a także odzwierciedlały am-
bicje prywatne senatorów, posłów na sejmy i sej-
miki2. W ówczesnej literaturze politycznej napotyka-

my sformułowania typu: „zwycięska wojna”, „zasłu-
żony pokój”, „niezwyciężony król”. Na społeczeństwo
oddziaływano nie tylko literaturą polityczną, a więc
słowem, ale również obrazem, posługując się dziełem
sztuki lub kompozycjami słowno-obrazowymi o cha-
rakterze emblematycznym. Przeważała, co prawda,
literatura panegiryczno-polityczna, jednakże zasięg
propagandowy form wizualnych był bardzo duży. Na-
leży bowiem pamiętać, że społeczeństwo szlacheckie
od czasów Odrodzenia, kiedy to nawykło do ostrej
polemiki w sprawach publicznych, było ogromnie
zainteresowane aktualnościami politycznymi. Wyko-
rzystywano je na bieżąco, by wpływać na lokalne
społeczności, a w miarę dobra informacja zaspokajała
prywatny snobizm, stanowiąc niejako świadectwo
ogłady i kultury politycznej.
Szlachcic to homo politicus, zainteresowany wszel-
kimi nowinkami, napływającymi z jarmarków, roków,
klasztorów, korespondencji czy urzędowych obwiesz-
czeń, bądź plotek pochodzących od miejscowego mag-
nata, który pozostawał w kontakcie z dworem Króla
Jegomości, skąd przekazywał wieści „młodszym panom
braciom”3. Nierzadko koła dworskie sprytnie dawko-
wały informacje, kierując się w tej mierze machia-
vellowską zasadą świadczenia dobrodziejstw po tro-
sze, żeby lepiej smakowały4.
Fenomen propagandy politycznej, znany w obrę-
bie kultury śródziemnomorskiej i na Dalekim Wscho-
dzie od czasów antycznych, u nas wytworzył się w

1 Wiazd spaniały posłów polskich do Paryża..., Warsza-
wa (1645), k. A, cyt. za: J. A. CHROŚCICKI, Sztuka i po-
Utyka. Funkcje propagandowe sztuki w epoce Wazów 1587—
—1668, Warszawa 1983, s. 171.
2 O literaturze propagandowej za Zygmunta III zob. U.

AUGUSTYNIAK, Informacja i propaganda w Polsce za Zy-
gmunta. III, Warszawa 1981, s. 196—209.
’ Zagadnienie modelu szlachcica tego czasu omawia J.
TAZBIR, Wzorce osobowe szlachty polskiej w XVII wieku,
,,Kwartalnik Historyczny” LXXXIII, 1976, s. 784—796.
< N. MACHIAYELLI, Książę, Lwów 1920, s. 35.

133