Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (47.1985)

RECENZJE — KSIĄŻKI

okresie piastowskim, czemu niejednokrotnie dawali
wyraz nasi kronikarze, pracując pod patronatem pa-
nującego5 *. Nie wolna od tego problemu była też
sztuka, by tylko tytułem przykładu wspomnieć heral-
dyczne programy budowli kazimierzowskich, mają-
cych w zamyśle króla charakter propagandowy8 9. Po-
dobnie układ tarcz herbowych na gotyckich sarkofa-
gach królewskich w katedrze wawelskiej zawiera z
góry zaplanowany kod polityczny (np. tumba Wła-
dysława Jagiełły), będący swoistą manifestacją ideo-
wego programu monarszego7. Mistrzem autoreklamy
był potem Jan Zamoyski, który świadomie wykorzy-
stywał sztukę jako formę propagandy swoich celów
politycznych8. Oddziaływanie na społeczeństwo miało
pokierować zachowaniem grup lub jednostek za po-
mocą druków ulotnych, literatury polemicznej, kazno-
dziejstwa, dzieł sztuki czy widowisk parateatralnych.
Rodziła się więc polska ilustracja „historyczna”
o aspekcie aktualizująco-propagandowym, stanowią-
ca wdzięczne pole do dalszych studiów dla historyka
sztuki.
Recenzowaną książkę warto uzupełnić w tym
miejscu drobnym przyczynkiem. Otóż u zarania rzą-
dów Zygmunta III, w roku 1590 w krakowskiej ofi-
cynie Szarffenbergera ujrzał światło dzienne rzadki
dziś druk Skuteczne opisanie śmierci Henryka III
Walezjusza króla francuskiego..., opatrzony ryciną
wyobrażającą tragiczną śmierć tego monarchy8.
Szczegół ten świadczy również, że tzw. sztuka Wazów
stawała się w rękach dysponentów utylitarną.
Autor podjął trud przebadania historycznego kon-
tekstu genezy dzieł sztuki powstałych pod rządami
Wazów, zarówno tych z kręgu mecenatu dynastii, jak
i tych, które stanowiły odbicie — nieraz „polemizu-
jące” — aktualnie panujących tendencji politycznych.
W ten sposób poddano analizie pierwotne cele, peł-
5 J. DĄBROWSKI, Dawne dziejopisarstwo polskie (do
roku 1480), Wrocław — Warszawa — Kraków 1964, passim.
• J. GADOMSKI, Funkcja kościołów fundacji Kazimierza
Wielkiego w świetle heraldycznej rzeźby architektonicznej
[w:] Funkcje dzieła sztuki, Warszawa 1972, s. 103—117.
7 K. ESTREICHER, Grobowiec Władysława Jagiełły,
„Rocznik Krakowski” XXXIII, 1953, z. 1, s. 14—20; — T.
DOBROWOLSKI, Uwagi o nagrobku Władysława Jagiełły
w katedrze wawelskiej, „Rocznik Historii Sztuki” I, Wro-
cław 1956, s. 4—93.
8 J. KOWALCZYK, W kręgu kultury dworu Jana Za-
moyskiego, Lublin 1980. Szerzej problematykę sztuki jako
odbicia szesnastowiecznej kultury politycznej potraktował
tenże w pracy- Triumf i sława wojenna all’antica w
Polsce w XVI w. [w:] Renesans. Sztuka i ideologia, War-
szawa 1976, s. 293—348.
9 AUGUSTYNIAK, o.c.
10 M.in. W. TOMKIEWICZ, Aktualizm i aktualizacja w
malarstwie polskim XVII wieku, I, „Biul. Hist. Sztuki”,
XIII 1951, nr 1, s. 55—94; — tenże, Malarstwo dworskie w
dobie Władysława IV, „Biul. Hist. Sztuki” XII, 1950, nr 1—
—4, s. 145—200; — M. KARPOWICZ, Sekretne treści war-

nione funkcje i oddziaływanie społeczne architektury,
rzeźby i malarstwa, wyjaśniając propagandowy cha-
rakter sztuki tego okresu, na co już wielokrotnie
zwracano uwagę w literaturze przedmiotu10. Staran-
nie wyselekcjonowane obiekty ukazują złożoną za-
leżność pomiędzy wydarzeniami historycznymi a ge-
nezą dzieł. Dla szczegółowych rozważań wyjściową
triadę stanowią: dynastia, pax et bellum, refleksy
magnackie.
Dynastia — mimo elekcyjności tronu — utożsa-
miona jest w owych czasach z Regnum Poloniae
i stanowi w opinii szlacheckiej kontynuację Jagiel-
lonów. Do pokrewieństwa tego Wazowie nawiązywali
nieustannie, co było istotnym czynnikiem repertuaru
propagandy dworskiej począwszy od wjazdu koro-
nacyjnego Zygmunta III a kończąc na tablicy funda-
cyjnej kaplicy grobowej tej dynastii wzniesionej przy
katedrze wawelskiej przez króla Jana Kazimierza
ostatniego dziedzica Jagiellońskiego domu, jak do dziś
głosi inskrypcja tamże umieszczona11. Pokrewieństwo
z Jagiellonami podkreślano nie tylko z racji uro-
czystych ingresów (1587 —■ wjazd Zygmunta III do
Krakowa, 1646 — wjazd Ludwiki Marii do Gdańska,
1649 — wjazd Jana Kazimierza do Krakowa), wzno-
szenia budowli sakralnych (kaplica św. Kazimierza
w Wilnie), lecz także w ideowych programach wnętrz
zamkowych (Gabinet Marmurowy na Zamku War-
szawskim)12. W imię jagiellońskich paranteli Zygmunt
III postarał się o kanonizację św. Kazimierza, którego
wyniesienie na ołtarze miało dla Wazów wymowę
zgoła polityczną. Sanktuarium dynastycznym była
zrazu kaplica królewska w Wilnie, nieco później zaś
Gabinet Marmurowy, poświęcony Jagiellonom, któ-
rych potomkami czuli się Wazowie, przeświadczenie
to świadomie podtrzymując wśród mas szlacheckich.
W tym kontekście święty Kazimierz, krewny kró-
lewski, obrońca Ojczyzny (Sospitator Patriae), pro-
szawskich zabytków, Warszawa 1976; — J. LILEYKO, Z roz-
ważań nad programem ideowym pokojów królewskich na
Zamku Warszawskim za Wazów, „Rocznik Warszawski” XV,
1979, s. 185—200; — J. S. PASIERB, Malarz gdański Herman
Han, Warszawa 1974; — Z. WAŻBIŃSKI, Władysław IV
jako artis pictoriae amator. Przyczynek do polityki arty-
stycznej Wazów [w:] Rubens, Niderlandy i Polska, Łódź
1978, s. 62—79; — tenże, Mauzoleum Bony Sforzy w Bari,
przyczynek do dziejów polityki dynastycznej królowej An-
ny, ostatniej Jagiellonki, „Folia Historiae Artium” XV,
1979, s. 59—86. W odniesieniu do Śląska por. K. KALI-
NOWSKI, Gloryfikacja panującego i dynastii w sztuce Ślą-
ska XVII i XVIII wieku, Warszawa — Poznań 1973.
n M. ROŻEK, Katedra wawelska w XVII wieku, Kra-
ków 1980, s. 151—152.
« J. A. CHROSCICKI, Barokowa architektura okazjonal-
na [w:] Wiek XVII. Kontrreformacja — barok. Prace z hi-
storii kultury. Pod red. J. PELCA, Wrocław — Warszawa
— Kraków 1970, s. 236—246; — M. ROŻEK, Uroczystości w
barokowym Krakowie, Kraków 1976, s. 23—26, 84-85; — J.
LILEYKO, Zamek warszawski w czasach baroku. Treści
ideowe przedsięwzięć artystycznych, „Biul. Hist. Sztuki”
XLH, 1980, nr 3/4, s. 335—337.

134