DOI article:
Gieysztor-Miłobędzka, Elżbieta: Nabożeństwo czterdziestogodzinne a sztuka
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0014
ELŻBIETA GIEYSZTOR-MIŁOBĘDZKA
II. 2. Carlo Rainaldi, projekt i rycina Nabożeństwa
Czterdziestogodzinnego w kościele II Gesu w Rzy-
mie, 1650. Repr. wg Fagiolo deWArco.
tabernaculum collocetur baldachimums. Najskrom-
niejszy przebieg, bez udziału panujących i celebry
biskupów, miało Nabożeństwo Czterdziestogodzinne
w zatwierdzonej przez Klemensa VIII formie „wie-
czystej adoracji”, która wyparła stopniowo formę
„błagalną”. W Polsce formę tę upowszechnił tabelą
ordynacji bp Poniatowski w 1779 r.
Nie wdając się w dalsze szczegóły można wskazać
na znamienną ewolucję Nabożeństwa w kierunku u-
powszechniania go, o czym świadczy działalność na-
stawionych na duszpasterstwo franciszkanów i kon-
gregacji kleryków regularnych, do których należeli
barnabici oraz tak zasłużeni w tej sprawie jezuici;
drugim „pionem” w szerzeniu się popularności Na-
bożeństwa były bractwa.
W historii Nabożeństwa należy jednak przede
wszystkim zwrócić uwagę na — znamienną dla roz-
woju systemu kultowego i wpływającą na zewnętrzny
kształt ceremonii — jego ewolucję od chrystologicz-
nego wątku Męki Pańskiej do wątku Eucharystii.
Pierwotne, związane z biczownikami nabożeństwo
przy Grobie w miarę rozkwitu kultu eucharystyczne-
go u schyłku średniowiecza, a następnie w wyniku
jego eksplozjii i dalszej wizualizacji w Kościele po-
trydenckim zmieniło się w nabożeństwo przed wy-
stawionym Najświętszym Sakramentem. W kalenda-
rzu roku kościelnego oba te główne wątki kultowe
intensyfikowały się w życiu liturgicznym okresu Pas-
chy, wcielającym Tajemnicę Odkupienia, a szczegól-
nie w ciągu czterdziestu dni Wielkiego Postu poprze-
dzających Odkupienie a symbolizujących post Mojże-
sza, Eliasza i Chrystusa na pustyni oraz Jego czter-
dziestogodzinny pobyt w Grobie. W wizualnie roz-
budowanych obrzędach, które miały wspomagać co-
dzienne akty liturgiczne, kult Męki Pańskiej przybie-
rał, jak wiadomo, odmienne formy niż kult Eucha-
rystii. Rozpamiętywanie Męki Pańskiej rozwinęło się
w nabożeństwach pasyjnych, biorących początek z
Officium Matutinum, w dwóch kierunkach: medyta-
cyjno-lirycznym (np. polskie Gorzkie Żale) oraz dra-
matyczno-narracyjnym (parę form dramatu liturgicz-
nego, wśród których najbliższe teatrowi a najluźniej
związane z liturgią było Yisitatio).
Statyczna adoracja stanowiąca istotę Nabożeństwa
Czterdziestogodzinnego jest zaprzeczeniem ruchliwości
odtwarzającego wydarzenia biblijne dramatu liturgicz-
nego i jego pochodnych. Ze środków teatralnych Na-
bożeństwo przyswoiło dekorację, a nie akcję, toteż
nie wydaje się słuszne wywodzenie jego genezy z
całokształtu obrzędów Sacrum Triduum, jak to robi
Weil9. Przemianę modlitewnej adoracji Najświętszego
Sakramentu, wynoszonego z sakramentarium lub za-
krystii (jak to było jeszcze w katedrze w Mediolanie),
w rozbudowaną liturgicznie i plastycznie uroczystość
s Instrukcja bpa Adama Grabowskiego o odprawianiu
Nabożeństwa Czterdziestogodzinnego we wszystkich kościo-
łach diecezji włącznie z kościołami kleru regularnego w liś-
cie pasterskim z 1743 r. /Epistoła Pastoralis/ Pro Oratione
Quadraginta Horarum /Adam Stanislaus Doi et Apostolicae
Sedis gratio Episcopus Varmiensis.../ cyt. za: OBŁĄKIEM,
o.c., przypis 4. Szerokie wykorzystanie źródeł dotyczących
Nabożeństwa Czterdziestogodzinnego w Polsce (normatyw-
nych i sprawozdawczych) u PODLESIA, o.c., za nim po-
daję typologię Nabożeństwa.
• WEIL, The Deuotion..., o.c., s. 220.
6
II. 2. Carlo Rainaldi, projekt i rycina Nabożeństwa
Czterdziestogodzinnego w kościele II Gesu w Rzy-
mie, 1650. Repr. wg Fagiolo deWArco.
tabernaculum collocetur baldachimums. Najskrom-
niejszy przebieg, bez udziału panujących i celebry
biskupów, miało Nabożeństwo Czterdziestogodzinne
w zatwierdzonej przez Klemensa VIII formie „wie-
czystej adoracji”, która wyparła stopniowo formę
„błagalną”. W Polsce formę tę upowszechnił tabelą
ordynacji bp Poniatowski w 1779 r.
Nie wdając się w dalsze szczegóły można wskazać
na znamienną ewolucję Nabożeństwa w kierunku u-
powszechniania go, o czym świadczy działalność na-
stawionych na duszpasterstwo franciszkanów i kon-
gregacji kleryków regularnych, do których należeli
barnabici oraz tak zasłużeni w tej sprawie jezuici;
drugim „pionem” w szerzeniu się popularności Na-
bożeństwa były bractwa.
W historii Nabożeństwa należy jednak przede
wszystkim zwrócić uwagę na — znamienną dla roz-
woju systemu kultowego i wpływającą na zewnętrzny
kształt ceremonii — jego ewolucję od chrystologicz-
nego wątku Męki Pańskiej do wątku Eucharystii.
Pierwotne, związane z biczownikami nabożeństwo
przy Grobie w miarę rozkwitu kultu eucharystyczne-
go u schyłku średniowiecza, a następnie w wyniku
jego eksplozjii i dalszej wizualizacji w Kościele po-
trydenckim zmieniło się w nabożeństwo przed wy-
stawionym Najświętszym Sakramentem. W kalenda-
rzu roku kościelnego oba te główne wątki kultowe
intensyfikowały się w życiu liturgicznym okresu Pas-
chy, wcielającym Tajemnicę Odkupienia, a szczegól-
nie w ciągu czterdziestu dni Wielkiego Postu poprze-
dzających Odkupienie a symbolizujących post Mojże-
sza, Eliasza i Chrystusa na pustyni oraz Jego czter-
dziestogodzinny pobyt w Grobie. W wizualnie roz-
budowanych obrzędach, które miały wspomagać co-
dzienne akty liturgiczne, kult Męki Pańskiej przybie-
rał, jak wiadomo, odmienne formy niż kult Eucha-
rystii. Rozpamiętywanie Męki Pańskiej rozwinęło się
w nabożeństwach pasyjnych, biorących początek z
Officium Matutinum, w dwóch kierunkach: medyta-
cyjno-lirycznym (np. polskie Gorzkie Żale) oraz dra-
matyczno-narracyjnym (parę form dramatu liturgicz-
nego, wśród których najbliższe teatrowi a najluźniej
związane z liturgią było Yisitatio).
Statyczna adoracja stanowiąca istotę Nabożeństwa
Czterdziestogodzinnego jest zaprzeczeniem ruchliwości
odtwarzającego wydarzenia biblijne dramatu liturgicz-
nego i jego pochodnych. Ze środków teatralnych Na-
bożeństwo przyswoiło dekorację, a nie akcję, toteż
nie wydaje się słuszne wywodzenie jego genezy z
całokształtu obrzędów Sacrum Triduum, jak to robi
Weil9. Przemianę modlitewnej adoracji Najświętszego
Sakramentu, wynoszonego z sakramentarium lub za-
krystii (jak to było jeszcze w katedrze w Mediolanie),
w rozbudowaną liturgicznie i plastycznie uroczystość
s Instrukcja bpa Adama Grabowskiego o odprawianiu
Nabożeństwa Czterdziestogodzinnego we wszystkich kościo-
łach diecezji włącznie z kościołami kleru regularnego w liś-
cie pasterskim z 1743 r. /Epistoła Pastoralis/ Pro Oratione
Quadraginta Horarum /Adam Stanislaus Doi et Apostolicae
Sedis gratio Episcopus Varmiensis.../ cyt. za: OBŁĄKIEM,
o.c., przypis 4. Szerokie wykorzystanie źródeł dotyczących
Nabożeństwa Czterdziestogodzinnego w Polsce (normatyw-
nych i sprawozdawczych) u PODLESIA, o.c., za nim po-
daję typologię Nabożeństwa.
• WEIL, The Deuotion..., o.c., s. 220.
6