DOI Artikel:
Gumiński, Samuel: O ideowej koncepcji późnobarokowego ołtarza głownego w toruńskim kościele NP Marii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0026
Samuel gumiński
O 1OO 2,00 CM
U. 3. Toruń, kościół N P Marii, rzut poziomy
ołtarza głównego. Repr. J. Borski wg Goławskiej.
ołtarzowi modlitewniku toruńskim, autorstwa Józefa
Słuckiego, występuje też porównanie Marii z Arką
Przymierza15. Przedstawienie Arki Przymierza —
wśród innych starotestamentowych prefiguracji eucha-
rystycznych — pojawiło się w zwieńczeniu bladachi-
mowego ołtarza zaprojektowanego dla paryskiej Not-
re-Dame przez Pierre Lepautre’a w r. 169918.
Jednocześnie, w typologicznym rozumieniu, jest
Arka obrazem tabernakulum — miejsca przechowy-
wania Eucharystii. Przedstawiona zatem w Toruniu
Arka znajduje swoje odpowiedniki zarówno w wyo-
brażonej wyżej scenie Zwiastowania, jak i w u-
mieszczonym poniżej cyborium eucharystycznym17.
W ten sposób posługując się obrazowym językiem
ukazano tu w skrócie główny sens katolickiego
rozumienia Eucharystii18.
W trakcie sporządzania późnobarokowego wypo-
sażenia kościoła toruńskiego z reguły wskazywano
wykonawcom konkretne wzory, których się mieli trzy-
mać. I tak — jak mówią zachowane umowy — ołtarz
Męki Pańskiej wzorowano na ołtarzu św. Walentego
w farze chełmińskiej, a ołtarze św. Barbary i św.
Józefa — na ołtarzach w kościele jezuitów w Gru-
dziądzu, wreszcie ołtarz św. Jana Nepomucena miał
powtarzać formy ołtarza tegoż świętego w katedrze
praskiej19. Również w tekście umowy o wykonanie
ołtarza głównego znajdujemy zdanie mówiące o wzo-
rze, jakim wykonawca miał się posłużyć: Cymborium
według abrysu wrocławskiego, to iest Arka od którey
idą promienie, przy nich te osoby Moiżesz i Aaron,
przy filarach Dawid i syn Aaronów20. Interesująca
jest wiadomość o „abrysie wrocławskim”. Tekst u-
mowy nie precyzuje bliżej co miało być owym wzo-
rem, jednocześnie zaś zwięzłość określenia tego wzoru
wskazuje, że zawierające kontrakt osoby doskonale
wiedziały o co chodzi. Wzór ten można istotnie wska-
zać bez trudu, a jego podobieństwo do toruńskiej
kompozycji wyklucza wszelkie w tym względzie wąt-
pliwości21. Wzorem tym była kompozycja poświęco-
nego w r. 1724 ołtarza w zaprojektowanej przez Jana
u J. T. SŁUCKI, Fortunny Depozyt w Nayświętszym
Sercu Jezusowym to iest wprowadzona Konfraternia do Koś-
cioła WW. OO. Bernardynów Konwentu Toruńskiego..., b.
m.w. 1732 (o bractwie tym por. Antigua fundatio conuen-
tus..., o.c., s. 253).
18 F. KIMBALL, Le style Louis XV. Origine et euolution
du Rococo, Paris 1949, s. 84, 11. 75.
17 Należy tu sprostować zdanie GOŁAWSKIEJ (o.c., s.
195 i 215), że w ołtarzu toruńskim schowek tabernakulum
umieszczony jest w Arce.
18 W relacji z objęcia kościoła przez bernardynów w r.
1724 podkreślono również rolę odnowienia tu kultu eucha-
rystycznego i maryjnego, por. Antigua -fundatio conven-
tus..., o.c., s. 168.
i» JAKUBOWSKA, o.c., S. 205—209.
20 W ołtarzu są dziś tylko figury Dawida i postaci w stro-
ju arcykapłana. Nie zachowały się ślady świadczące o ist-
nieniu tu kiedykolwiek dwu pozostałych wymienionych w u-
mowie figur. Jeśli takowe były, to mogły zniknąć w trak-
cie dewastacji kościoła w latach 1806 i 1813. Posąg arcy-
kapłana może być interpretowany zarówno jako postać
Aarona, jak i jego syna i następcy na urzędzie arcykapłań-
skim — Eleazara. Wszystkie te starotestamentowe osoby
związane są z dziejami Arki. Postacie Mojżesza i Aarona,
przejęte z wrocławskiego wzoru, tu mogły nabrać i dal-
szych znaczeń, jako że wiążą się z typami Marii: pierwszy
z krzakiem ognistym (Ks. Wyjścia III 1—5), drugi z roz-
kwitłą różdżką (Ks. Liczb XVII 1—13). Przodek Jezusa,
Dawid, był tym, który uroczyście wprowadził Arkę do
nowego przybytku na Syjonie (II Ks. Samuela VI 1—17), a
do Marii odnoszono metafory wieży i miasta Dawidowego.
O Eleazarze zob. Ks. Wyjścia XXVIII 1 oraz Ks. Liczb III
32, IV 16, XVI 37—39, XX 25—29. Wobec braku pewnych
wiadomości jak pierwotnie przedstawiały się ilość i roz-
mieszczenie wspomnianych figur trudno jest przeprowadzić
pełniejszą analizę sensu ich wyboru i znaczeń w ołtarzu.
2i Związek ołtarza toruńskiego z ołtarzem kaplicy Elek-
torskiej we Wrocławiu zauważyła słusznie już GOŁAWSKA
(o.c., s. 215). Natomiast podjęta przez nią próba doszuki-
wania się ewentualnego pierwowzoru toruńskiej kompozy-
cji w ołtarzu kaplicy bł. Czesława przy wrocławskim koś-
ciele dominikanów nie wydaje się uzasadniona.
18
O 1OO 2,00 CM
U. 3. Toruń, kościół N P Marii, rzut poziomy
ołtarza głównego. Repr. J. Borski wg Goławskiej.
ołtarzowi modlitewniku toruńskim, autorstwa Józefa
Słuckiego, występuje też porównanie Marii z Arką
Przymierza15. Przedstawienie Arki Przymierza —
wśród innych starotestamentowych prefiguracji eucha-
rystycznych — pojawiło się w zwieńczeniu bladachi-
mowego ołtarza zaprojektowanego dla paryskiej Not-
re-Dame przez Pierre Lepautre’a w r. 169918.
Jednocześnie, w typologicznym rozumieniu, jest
Arka obrazem tabernakulum — miejsca przechowy-
wania Eucharystii. Przedstawiona zatem w Toruniu
Arka znajduje swoje odpowiedniki zarówno w wyo-
brażonej wyżej scenie Zwiastowania, jak i w u-
mieszczonym poniżej cyborium eucharystycznym17.
W ten sposób posługując się obrazowym językiem
ukazano tu w skrócie główny sens katolickiego
rozumienia Eucharystii18.
W trakcie sporządzania późnobarokowego wypo-
sażenia kościoła toruńskiego z reguły wskazywano
wykonawcom konkretne wzory, których się mieli trzy-
mać. I tak — jak mówią zachowane umowy — ołtarz
Męki Pańskiej wzorowano na ołtarzu św. Walentego
w farze chełmińskiej, a ołtarze św. Barbary i św.
Józefa — na ołtarzach w kościele jezuitów w Gru-
dziądzu, wreszcie ołtarz św. Jana Nepomucena miał
powtarzać formy ołtarza tegoż świętego w katedrze
praskiej19. Również w tekście umowy o wykonanie
ołtarza głównego znajdujemy zdanie mówiące o wzo-
rze, jakim wykonawca miał się posłużyć: Cymborium
według abrysu wrocławskiego, to iest Arka od którey
idą promienie, przy nich te osoby Moiżesz i Aaron,
przy filarach Dawid i syn Aaronów20. Interesująca
jest wiadomość o „abrysie wrocławskim”. Tekst u-
mowy nie precyzuje bliżej co miało być owym wzo-
rem, jednocześnie zaś zwięzłość określenia tego wzoru
wskazuje, że zawierające kontrakt osoby doskonale
wiedziały o co chodzi. Wzór ten można istotnie wska-
zać bez trudu, a jego podobieństwo do toruńskiej
kompozycji wyklucza wszelkie w tym względzie wąt-
pliwości21. Wzorem tym była kompozycja poświęco-
nego w r. 1724 ołtarza w zaprojektowanej przez Jana
u J. T. SŁUCKI, Fortunny Depozyt w Nayświętszym
Sercu Jezusowym to iest wprowadzona Konfraternia do Koś-
cioła WW. OO. Bernardynów Konwentu Toruńskiego..., b.
m.w. 1732 (o bractwie tym por. Antigua fundatio conuen-
tus..., o.c., s. 253).
18 F. KIMBALL, Le style Louis XV. Origine et euolution
du Rococo, Paris 1949, s. 84, 11. 75.
17 Należy tu sprostować zdanie GOŁAWSKIEJ (o.c., s.
195 i 215), że w ołtarzu toruńskim schowek tabernakulum
umieszczony jest w Arce.
18 W relacji z objęcia kościoła przez bernardynów w r.
1724 podkreślono również rolę odnowienia tu kultu eucha-
rystycznego i maryjnego, por. Antigua -fundatio conven-
tus..., o.c., s. 168.
i» JAKUBOWSKA, o.c., S. 205—209.
20 W ołtarzu są dziś tylko figury Dawida i postaci w stro-
ju arcykapłana. Nie zachowały się ślady świadczące o ist-
nieniu tu kiedykolwiek dwu pozostałych wymienionych w u-
mowie figur. Jeśli takowe były, to mogły zniknąć w trak-
cie dewastacji kościoła w latach 1806 i 1813. Posąg arcy-
kapłana może być interpretowany zarówno jako postać
Aarona, jak i jego syna i następcy na urzędzie arcykapłań-
skim — Eleazara. Wszystkie te starotestamentowe osoby
związane są z dziejami Arki. Postacie Mojżesza i Aarona,
przejęte z wrocławskiego wzoru, tu mogły nabrać i dal-
szych znaczeń, jako że wiążą się z typami Marii: pierwszy
z krzakiem ognistym (Ks. Wyjścia III 1—5), drugi z roz-
kwitłą różdżką (Ks. Liczb XVII 1—13). Przodek Jezusa,
Dawid, był tym, który uroczyście wprowadził Arkę do
nowego przybytku na Syjonie (II Ks. Samuela VI 1—17), a
do Marii odnoszono metafory wieży i miasta Dawidowego.
O Eleazarze zob. Ks. Wyjścia XXVIII 1 oraz Ks. Liczb III
32, IV 16, XVI 37—39, XX 25—29. Wobec braku pewnych
wiadomości jak pierwotnie przedstawiały się ilość i roz-
mieszczenie wspomnianych figur trudno jest przeprowadzić
pełniejszą analizę sensu ich wyboru i znaczeń w ołtarzu.
2i Związek ołtarza toruńskiego z ołtarzem kaplicy Elek-
torskiej we Wrocławiu zauważyła słusznie już GOŁAWSKA
(o.c., s. 215). Natomiast podjęta przez nią próba doszuki-
wania się ewentualnego pierwowzoru toruńskiej kompozy-
cji w ołtarzu kaplicy bł. Czesława przy wrocławskim koś-
ciele dominikanów nie wydaje się uzasadniona.
18