DOI Artikel:
Gumiński, Samuel: O ideowej koncepcji późnobarokowego ołtarza głownego w toruńskim kościele NP Marii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0032
SAMUEL GUMIŃSKI
U. 9. Garsten k. Steyer, montrancja. Repr. G.
Wdowiak wg Riesenhubera.
« MENZEL, O.C., t. II, S. 387—388; — PICINELLO, O.C.,
s. 10 i 487. Por. także: Skarby niebieskich tajemnic tj. księ-
gi objawienia świętej matki Brygidy, tł. B. Krupski, b.m.
w., 1698, s. 25 (gdzie zacytowano słowa objawiającego się
Chrystusa: — okna kościoła któremi słońce wchodzi jest
uważanie łaski mojej, którą wchodzi ciepło Bóstwa mego
co mieszkających).
45 O takim i innych znaczeniach lustra zob.: J. BAL-
TRUSAITIS, Le miroir, Paris 1978, s. 71, 74—75.
47 G. CATTAUI, Baroąue et rococo, Paris 1973, s. 113,
il. 92.
łania Bożego powodującego poczęcie w łonie Marii.
Obraz słońca wznoszącego się nad ziemią był obra-
zem Inkarnacji. W promieniach słonecznych prze-
chodzących przez szkło bez szkody dla niego widziano
obraz tego, że Bóg uczynił Marię Matką Chrystusa
bez szkody dla Jej dziewictwa. Marię określano jako
lustro, w którym odzwierciedlił się Chrystus będący
jakoby lustrzanym odbiciem Boga Ojca. Lustro było
też obrazem Hostii, bowiem jak jej podział nie zmie-
nia jej istoty, tak i najdrobniejszy ułamek zwiercia-
dła odbija światło słoneczne45. Sens lustra w ołtarzu
w Bruhl wolno chyba w ten sposób wyjaśniać, ale,
zważywszy na umieszczenie w jego środku symbolu
Trójcy św., można też sądzić, że punktem wyjścia
dla autora programu treściowego były przede wszyst-
kim słowa św. Pawła: Videmus nunc per speculum in
aenigmate: tunc autem jacie ad faciem (I Kor. 13,
12)4’.
Zespół elementów pokrewnych ideowo i formalnie
ołtarzom we Wrocławiu i w Bruhl odnaleźć można
także w kompozycji ołtarza kaplicy królewskiej w
Wersalu z r. 1709 — dziele Van Cleve według pro-
jektu J. Hardouin-Mansarta i Roberta de Cotte (il.
14), gdzie centrum retabulum stanowi umieszczona
ponad tabernakulum, wykonana ze złoconego brązu,
gładka tarcza słoneczna otoczona promieniami prze-
bijającymi chmury i adorowana przez anioły47. Po-
środku tarczy znajduje się trójkąt z wypisanym he-
brajskimi literami imieniem Boga. Szczególna rola
Wersalu w kulturze europejskiej uzasadnia możliwość
szerokiego oddziaływania tej kompozycji.
Podobieństwa, zarówno formalne jak ideowe, oł-
tarzy w Toruniu i Bruhl a także i Wrocławiu są tak
uderzające, że sugerują możliwość istnienia jakiegoś
wspólnego dla nich źródła47a.
Prawdopodobieństwo to zwiększa fakt pojawienia
się jeszcze jednego ołtarza, tym razem pochodzącego
z epoki klasycyzmu, w podobny sposób łączącego po-
nad tabernakulum elementy Arki i kręgu. Jest nim
zaprojektowany przez G. B. Piranesiego główny ołtarz
maltańskiego kościoła S. Maria del Priorato na Awen-
tynie w Rzymie z lat 1764—1767 (il. 15)48. Byłaby to
poszlaka kierująca poszukiwania za owym pierwot-
nym źródłem ku środowisku rzymskiemu. Dotychczas
owe hipotetyczne źródło pozostaje nieznane. Być mo-
że śladem takiego źródła jest wyobrażenie Arki
4,a Już w trakcie druku niniejszego artykułu odnalaz-
łem w pałacu biskupim w Krakowie drewniany model oł-
tarza z pocz. XVIII w. o niewątpliwie rzymskiej prowe-
niencji. Na jego zespół przedstawień składają się: Arka z
niosącymi ją Leyitami, wyżej zaś Baranek Eucharystyczny
w kręgu promieni, po bokach — arcykapłan i Jan Ewan-
gelista.
« R. WITTKOWER, Piranesi as Architect [w:] tegoż,
Studies in the Italian Baroąue, London 1975, s. 252—254 oraz
J. SCOTT, Piranesi, London-New York 1975, s. 217—218.
« K. GARAS, Franz Anton Maulbertsch, Salzburg 1974,
S. 119, fig. 85.
24
U. 9. Garsten k. Steyer, montrancja. Repr. G.
Wdowiak wg Riesenhubera.
« MENZEL, O.C., t. II, S. 387—388; — PICINELLO, O.C.,
s. 10 i 487. Por. także: Skarby niebieskich tajemnic tj. księ-
gi objawienia świętej matki Brygidy, tł. B. Krupski, b.m.
w., 1698, s. 25 (gdzie zacytowano słowa objawiającego się
Chrystusa: — okna kościoła któremi słońce wchodzi jest
uważanie łaski mojej, którą wchodzi ciepło Bóstwa mego
co mieszkających).
45 O takim i innych znaczeniach lustra zob.: J. BAL-
TRUSAITIS, Le miroir, Paris 1978, s. 71, 74—75.
47 G. CATTAUI, Baroąue et rococo, Paris 1973, s. 113,
il. 92.
łania Bożego powodującego poczęcie w łonie Marii.
Obraz słońca wznoszącego się nad ziemią był obra-
zem Inkarnacji. W promieniach słonecznych prze-
chodzących przez szkło bez szkody dla niego widziano
obraz tego, że Bóg uczynił Marię Matką Chrystusa
bez szkody dla Jej dziewictwa. Marię określano jako
lustro, w którym odzwierciedlił się Chrystus będący
jakoby lustrzanym odbiciem Boga Ojca. Lustro było
też obrazem Hostii, bowiem jak jej podział nie zmie-
nia jej istoty, tak i najdrobniejszy ułamek zwiercia-
dła odbija światło słoneczne45. Sens lustra w ołtarzu
w Bruhl wolno chyba w ten sposób wyjaśniać, ale,
zważywszy na umieszczenie w jego środku symbolu
Trójcy św., można też sądzić, że punktem wyjścia
dla autora programu treściowego były przede wszyst-
kim słowa św. Pawła: Videmus nunc per speculum in
aenigmate: tunc autem jacie ad faciem (I Kor. 13,
12)4’.
Zespół elementów pokrewnych ideowo i formalnie
ołtarzom we Wrocławiu i w Bruhl odnaleźć można
także w kompozycji ołtarza kaplicy królewskiej w
Wersalu z r. 1709 — dziele Van Cleve według pro-
jektu J. Hardouin-Mansarta i Roberta de Cotte (il.
14), gdzie centrum retabulum stanowi umieszczona
ponad tabernakulum, wykonana ze złoconego brązu,
gładka tarcza słoneczna otoczona promieniami prze-
bijającymi chmury i adorowana przez anioły47. Po-
środku tarczy znajduje się trójkąt z wypisanym he-
brajskimi literami imieniem Boga. Szczególna rola
Wersalu w kulturze europejskiej uzasadnia możliwość
szerokiego oddziaływania tej kompozycji.
Podobieństwa, zarówno formalne jak ideowe, oł-
tarzy w Toruniu i Bruhl a także i Wrocławiu są tak
uderzające, że sugerują możliwość istnienia jakiegoś
wspólnego dla nich źródła47a.
Prawdopodobieństwo to zwiększa fakt pojawienia
się jeszcze jednego ołtarza, tym razem pochodzącego
z epoki klasycyzmu, w podobny sposób łączącego po-
nad tabernakulum elementy Arki i kręgu. Jest nim
zaprojektowany przez G. B. Piranesiego główny ołtarz
maltańskiego kościoła S. Maria del Priorato na Awen-
tynie w Rzymie z lat 1764—1767 (il. 15)48. Byłaby to
poszlaka kierująca poszukiwania za owym pierwot-
nym źródłem ku środowisku rzymskiemu. Dotychczas
owe hipotetyczne źródło pozostaje nieznane. Być mo-
że śladem takiego źródła jest wyobrażenie Arki
4,a Już w trakcie druku niniejszego artykułu odnalaz-
łem w pałacu biskupim w Krakowie drewniany model oł-
tarza z pocz. XVIII w. o niewątpliwie rzymskiej prowe-
niencji. Na jego zespół przedstawień składają się: Arka z
niosącymi ją Leyitami, wyżej zaś Baranek Eucharystyczny
w kręgu promieni, po bokach — arcykapłan i Jan Ewan-
gelista.
« R. WITTKOWER, Piranesi as Architect [w:] tegoż,
Studies in the Italian Baroąue, London 1975, s. 252—254 oraz
J. SCOTT, Piranesi, London-New York 1975, s. 217—218.
« K. GARAS, Franz Anton Maulbertsch, Salzburg 1974,
S. 119, fig. 85.
24