DOI Artikel:
Gumiński, Samuel: O ideowej koncepcji późnobarokowego ołtarza głownego w toruńskim kościele NP Marii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0041
O IDEOWEJ KONCEPCJI OŁTARZA GŁÓWNEGO W TORUŃSKIM KOŚCIELE NP MARII
szym Sakramencie Ołtarza75. Jest rzeczą nie wyklu-
czoną, że polemiczna publikacja Skargi — jak się
zdaje dość rozpowszechniona — mogła wpłynąć na
plastyczną formę ołtarza toruńskiego. Fundamentalna
rola wątku chrystologiczno-eucharystycznego decyduje
o tym, że zobrazowanie w ołtarzu początku dziewią-
tego rozdziału Księgi Przysłów wydaje się mieć szer-
sze znaczenie. Dalszy ciąg biblijnego tekstu mówi o
przygotowaniu przez Mądrość uczty i rozesłaniu na
nią zaproszeń. To opowiadanie rozumiane było jako
obraz uczty eucharystycznej i działalności misyjnej
Kościoła76. Zbieżność tej interpretacji z celami za-
konników i ich sytuacją w Toruniu pozwala na zwró-
cenie także na nią uwagi.
Wydaje się, że obok wymienionych wątków można
w ołtarzu toruńskim doszukiwać się jeszcze dalszych,
częściowo im podporządkowanych. Pomysł przedsta-
wienia w ołtarzu Domu Mądrości występował w sztu-
ce baroku wielokrotnie. Spośród przykładów wymie-
nić można pierwotną, z lat pomiędzy 1632 a 1642,
koncepcję Borrominiego dotyczącą ołtarza w kościele
S. Ivo alla Sapienza (ił. 23)77, ołtarz główny w koś-
ciele jezuickim w Świdnicy z lat 1690—1694 (il. 24)78
oraz ołtarz w kościele kolegiackim w Salzburgu z r.
1738 (il. 25)79. We wszystkich tych trzech wypadkach
kościoły owe były powiązane z instytucjami szkolny-
mi. Rzymski był kościołem archigimnazjum Sapienza,
salzburski — świątynią uczelni benedyktyńskiej, a
świdniccy jezuici prowadzili przy swym kościele gim-
nazjum. We wszystkich tych przykładach możemy
odnaleźć ideę nawiązania do znanej też Corneliusowi
interpretacji jezuity Jana Pinedy, widzącego w sied-
miokolumnowym Domu Mądrości obraz akademii u-
tworzonej przez Salomona80. Interpretacja ta znana
była wówczas w Polsce, jak o tym świadczy wydany
w r. 1713 zbiór kazań prowincjała małopolskich re-
formatów Antoniego Węgrzynowicza81, a temat Do-
mu Mądrości, ujęty jako alegoria uniwersytetu kra-
kowskiego, pojawił się w miniaturze z r. 1730 przed-
stawiającej Apolla na tle siedmiokolumnowej archi-
tektury82. Powstaje więc pytanie, czy podobna myśl
nie może tkwić również w koncepcji ołtarza toruń-
skiego. Aczkolwiek dla poparcia takiej hipotezy bra-
li. 21. Giovanni Bellini, Pała San Giobbe, Wenecja,
Galleria del’Accademia. Repr. J. Borski wg
Huse’go.
kuje bezpośrednich dowodów, istnieje pewien fakt
za nią przemawiający. W momencie objęcia przez
bernardynów kościoła Mariackiego zostało usunięte
z przyległego budynku klasztoru gimnazjum protes-
tanckie. Jego miejsce zajęło zorganizowane w r. 1729
75 P. SKARGA, Siedm Filarów na których stoi Katoli-
cka Nauka o przenajświętszym Sakramencie Ołtarza Po-
stawione Przeciw nauce Zwinglianskiey, Calwinskiey, Wil-
no 1582. Autor nie podał expressis uerbis dlaczego w tytu-
le dzieła — podzielonego zresztą konsekwentnie na siedem
rozdziałów — użył metafory ,,siedm filarów”, ale zważyw-
szy zarówno na brzmienie przekładu Wujka w odniesieniu
do wiersza Księgi Przysłów, jak i na przedstawioną wyżej
interpretację Corneliusa, nie może być wątpliwości co do
źródeł tej metafory; ponadto Skarga miał podobno opraco-
wać komentarz do Księgi Przysłów, por. J. TAZBIR, Piotr
Skarga. Szermierz Kontrreformacji, Warszawa 1978, s. 279.
78 CORNELIUS, o.c., s. 249 i nn.
77 H. OST, Borrominis Rómische Uniwersitdtskirche S.
Ivo alla Sapienza, „Zeitschrift fur Kunstgeschichte” XXX,
1967, s. 111.
S. GUMUŚTSKI, Domus Sapientiae Soidnicensis [w:]
Funkcja dzieła sztuki. Materiały Sesji Stowarzyszenia Hi-
storyków Sztuki, Warszawa 1972, s. 243—260. O szeregu in-
nych barokowych przedstawień tematu Domu Mądrości por.
tamże, s. 255—258 oraz OST, o.c., s. 111—114.
79 H. SEDLMAYR, Johann Bernhard Fischer von Erlach,
Wien-Munchen 1956, s. 181 i 196; — Osterreichische Kunst-
-Topographie, t. IX, Wien 1912, tabl. 36.
80 J. DE PINEDA, De rebus Salomonis, Lyon 1609, s.
152—156. Por. też CORNELIUS, o.c., S. 245—246.
81 A. WĘGRZYNOWICZ, Kazań niedzielnych Księga wtó-
ra albo siedem kolumn domu Pobożności, to jest, O sied-
miu cnotach chrześcijańskich, Częstochowa 1713, s. 52.
82 E. CHOJECKA, Dekoracja malarska ksiąg promotio-
num i diligentiarium Uniwersytetu Jagiellońskiego XVI—
—XVIII wieku. „Zeszyty Naukowe UJ, Prace z Historii
Sztuki” III, 1965, s. 82—83, ryc. 47.
33
szym Sakramencie Ołtarza75. Jest rzeczą nie wyklu-
czoną, że polemiczna publikacja Skargi — jak się
zdaje dość rozpowszechniona — mogła wpłynąć na
plastyczną formę ołtarza toruńskiego. Fundamentalna
rola wątku chrystologiczno-eucharystycznego decyduje
o tym, że zobrazowanie w ołtarzu początku dziewią-
tego rozdziału Księgi Przysłów wydaje się mieć szer-
sze znaczenie. Dalszy ciąg biblijnego tekstu mówi o
przygotowaniu przez Mądrość uczty i rozesłaniu na
nią zaproszeń. To opowiadanie rozumiane było jako
obraz uczty eucharystycznej i działalności misyjnej
Kościoła76. Zbieżność tej interpretacji z celami za-
konników i ich sytuacją w Toruniu pozwala na zwró-
cenie także na nią uwagi.
Wydaje się, że obok wymienionych wątków można
w ołtarzu toruńskim doszukiwać się jeszcze dalszych,
częściowo im podporządkowanych. Pomysł przedsta-
wienia w ołtarzu Domu Mądrości występował w sztu-
ce baroku wielokrotnie. Spośród przykładów wymie-
nić można pierwotną, z lat pomiędzy 1632 a 1642,
koncepcję Borrominiego dotyczącą ołtarza w kościele
S. Ivo alla Sapienza (ił. 23)77, ołtarz główny w koś-
ciele jezuickim w Świdnicy z lat 1690—1694 (il. 24)78
oraz ołtarz w kościele kolegiackim w Salzburgu z r.
1738 (il. 25)79. We wszystkich tych trzech wypadkach
kościoły owe były powiązane z instytucjami szkolny-
mi. Rzymski był kościołem archigimnazjum Sapienza,
salzburski — świątynią uczelni benedyktyńskiej, a
świdniccy jezuici prowadzili przy swym kościele gim-
nazjum. We wszystkich tych przykładach możemy
odnaleźć ideę nawiązania do znanej też Corneliusowi
interpretacji jezuity Jana Pinedy, widzącego w sied-
miokolumnowym Domu Mądrości obraz akademii u-
tworzonej przez Salomona80. Interpretacja ta znana
była wówczas w Polsce, jak o tym świadczy wydany
w r. 1713 zbiór kazań prowincjała małopolskich re-
formatów Antoniego Węgrzynowicza81, a temat Do-
mu Mądrości, ujęty jako alegoria uniwersytetu kra-
kowskiego, pojawił się w miniaturze z r. 1730 przed-
stawiającej Apolla na tle siedmiokolumnowej archi-
tektury82. Powstaje więc pytanie, czy podobna myśl
nie może tkwić również w koncepcji ołtarza toruń-
skiego. Aczkolwiek dla poparcia takiej hipotezy bra-
li. 21. Giovanni Bellini, Pała San Giobbe, Wenecja,
Galleria del’Accademia. Repr. J. Borski wg
Huse’go.
kuje bezpośrednich dowodów, istnieje pewien fakt
za nią przemawiający. W momencie objęcia przez
bernardynów kościoła Mariackiego zostało usunięte
z przyległego budynku klasztoru gimnazjum protes-
tanckie. Jego miejsce zajęło zorganizowane w r. 1729
75 P. SKARGA, Siedm Filarów na których stoi Katoli-
cka Nauka o przenajświętszym Sakramencie Ołtarza Po-
stawione Przeciw nauce Zwinglianskiey, Calwinskiey, Wil-
no 1582. Autor nie podał expressis uerbis dlaczego w tytu-
le dzieła — podzielonego zresztą konsekwentnie na siedem
rozdziałów — użył metafory ,,siedm filarów”, ale zważyw-
szy zarówno na brzmienie przekładu Wujka w odniesieniu
do wiersza Księgi Przysłów, jak i na przedstawioną wyżej
interpretację Corneliusa, nie może być wątpliwości co do
źródeł tej metafory; ponadto Skarga miał podobno opraco-
wać komentarz do Księgi Przysłów, por. J. TAZBIR, Piotr
Skarga. Szermierz Kontrreformacji, Warszawa 1978, s. 279.
78 CORNELIUS, o.c., s. 249 i nn.
77 H. OST, Borrominis Rómische Uniwersitdtskirche S.
Ivo alla Sapienza, „Zeitschrift fur Kunstgeschichte” XXX,
1967, s. 111.
S. GUMUŚTSKI, Domus Sapientiae Soidnicensis [w:]
Funkcja dzieła sztuki. Materiały Sesji Stowarzyszenia Hi-
storyków Sztuki, Warszawa 1972, s. 243—260. O szeregu in-
nych barokowych przedstawień tematu Domu Mądrości por.
tamże, s. 255—258 oraz OST, o.c., s. 111—114.
79 H. SEDLMAYR, Johann Bernhard Fischer von Erlach,
Wien-Munchen 1956, s. 181 i 196; — Osterreichische Kunst-
-Topographie, t. IX, Wien 1912, tabl. 36.
80 J. DE PINEDA, De rebus Salomonis, Lyon 1609, s.
152—156. Por. też CORNELIUS, o.c., S. 245—246.
81 A. WĘGRZYNOWICZ, Kazań niedzielnych Księga wtó-
ra albo siedem kolumn domu Pobożności, to jest, O sied-
miu cnotach chrześcijańskich, Częstochowa 1713, s. 52.
82 E. CHOJECKA, Dekoracja malarska ksiąg promotio-
num i diligentiarium Uniwersytetu Jagiellońskiego XVI—
—XVIII wieku. „Zeszyty Naukowe UJ, Prace z Historii
Sztuki” III, 1965, s. 82—83, ryc. 47.
33