DOI Artikel:
Gumiński, Samuel: O ideowej koncepcji późnobarokowego ołtarza głownego w toruńskim kościele NP Marii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0043
O IDEOWEJ KONCEPCJI OŁTARZA GŁÓWNEGO W TORUŃSKIM KOŚCIELE NP MARII
11. 23. Francesco Borromini, pierwotny projekt kościoła S. Ivo alla Sapienza
w Rzymie. Repr. Prac. Fot. IHASiT Połit. Wrocł. wg Osta.
na toruńskim był wzorowany nowy, wprowadzony
przez Bartłomieja Wilhelmiego w r. 1608, program
gimnazjum w Kwidzyniu. Również w proponowa-
nym w r. 1568 przez Andrzeja Franckenbergera
programie gimnazjum gdańskiego spotykamy, obok
dzieł autorów starożytnych, Księgę Przysłów jako
jedyny tekst Starego Testamentu™. Zważywszy, iż
w programie gimnazjum toruńskiego z biegiem lat
brała coraz bardziej górę tematyka religijna (cze-
go szczególnie wyrazistym świadectwem jest dobór
treści przedstawień szkolnego teatru85) można sądzić,
że nie zmniejszył się w nim nacisk kładziony na
Księgę Przysłów. „Sapientialna” tematyka pojawiła się
w toruńskim gimnazjum, gdy w ramach dorocznych
uroczystości ku czci dobrodzeja szkoły Krivesa zosta-
ła w r. 1726 odegrana sztuka tamtejszego rektora —
Piotra Jaenichena — De Sapientia in scrutandis,
metuendis ac sperandis fatis futuris™. Wprowadzenie
zatem przez katolików do ołtarza tematyki dobrze
znanej protestantom nadawało jej sens nowy i od-
mienny niż to dotąd w Toruniu miało miejsce.
W naszych rozważaniach zwrócić wypada wreszcie
uwagę na to, że oba starotestamentowe przedstawie-
nia wiążą się z jerozolimską świątynią. Co więcej,
charakterystyczne dla ołtarza pokrycie pozłotą ko-
jarzy się z pozłoceniem całej świątyni przez Salomo-
na87. Można zatem w toruńskim ołtarzu widzieć rów-
nież obraz owej starotestamentowej budowli, stano-
wiącej z kolei figurę Kościoła Chrystusa88.
Dotychczasowe rozważania o treściach ołtarza to-
niejsze ustawy gimnazjum toruńskiego „Fontes Towarzy-
stwa Naukowego w Toruniu” XXI, Toruń 1925, s. 105—159.
54 B. NADOLSKI, Ze studiów nad ruchem literackim i
kulturą umysłową na Pomorzu w XVI i XVII wieku, Wro-
cław—Warszawa—Kraków 1969, s. 20, 23, 212—214.
55 Tenże, Teatr szkolny Gimnazjum Toruńskiego w
XVII i XVIII wieku „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mi-
kołaja Kopernika w Toruniu, Nauki Humanistyczno-Spo-
łeczne, Filologia Polska” VI, 1966, s. 122.
88 S. SALMONOWICZ, Imprezy szkolne w Gimnazjum
Toruńskim jako element dydaktyki i wychowania w dobie
baroku i oświecenia (1660—1793) [w:] Księga pamiątkowa
400-lecia Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego, t. I, To-
ruń 1972, s. 162.
87 III Księga Królewska VI 20—23, 30—35. Charakterysty-
czną złotą barwę ołtarza dobitnie podkreślają również G.
CHMARZYNSKI, Prezbiterium kościoła N.P. Marji w To-
runiu, „Dzień Pomorski” III, nr 184 z 13 VIII 1931, s. 7 oraz
GOŁAWSKA, o.c., 215. Pozłota ołtarza, jako rażąca ów-
czesny gust, została zakryta białą farbą w r. 1825 w trak-
cie odnawiania wnętrza kościoła po zniszczeniach z r. 1813
(por. K. G. PRAETORIUS, Topographisch-historisch-statisti-
sche Beschrelbung der Stadt Thorn und ihres Gebietes.
Wyd. J. E. WERNICKE, Thorn 1832, s. 67). Pierwotny wy-
gląd ołtarza został przywrócony — na podstawie śladów
dawnej polichromii — w czasie rekonstrukcji wnętrza prez-
biterium w latach 1930—1931 (por. M. S[ydow], Odnawia-
nie kościoła NP Marii w Toruniu, „Słowo Pomorskie” X,
nr 181 A z 7 VIII 1930, s. 9; — Tenże, Odnowione prezbi-
terium kościoła N. Marji Panny w Toruniu, „Słowo Po-
morskie” XI, nr 187 z 15 VIII 1931, s. 4, — CHMARZYŃSKI,
o.c., oraz „Dzień Pomorski” III, nr 186 z 15 VIII 1931, s. 7).
88 Porównanie toruńskiego kościoła Mariackiego do świą-
tyni jerozolimskiej pojawiło się jako myśl przewodnia w
35
11. 23. Francesco Borromini, pierwotny projekt kościoła S. Ivo alla Sapienza
w Rzymie. Repr. Prac. Fot. IHASiT Połit. Wrocł. wg Osta.
na toruńskim był wzorowany nowy, wprowadzony
przez Bartłomieja Wilhelmiego w r. 1608, program
gimnazjum w Kwidzyniu. Również w proponowa-
nym w r. 1568 przez Andrzeja Franckenbergera
programie gimnazjum gdańskiego spotykamy, obok
dzieł autorów starożytnych, Księgę Przysłów jako
jedyny tekst Starego Testamentu™. Zważywszy, iż
w programie gimnazjum toruńskiego z biegiem lat
brała coraz bardziej górę tematyka religijna (cze-
go szczególnie wyrazistym świadectwem jest dobór
treści przedstawień szkolnego teatru85) można sądzić,
że nie zmniejszył się w nim nacisk kładziony na
Księgę Przysłów. „Sapientialna” tematyka pojawiła się
w toruńskim gimnazjum, gdy w ramach dorocznych
uroczystości ku czci dobrodzeja szkoły Krivesa zosta-
ła w r. 1726 odegrana sztuka tamtejszego rektora —
Piotra Jaenichena — De Sapientia in scrutandis,
metuendis ac sperandis fatis futuris™. Wprowadzenie
zatem przez katolików do ołtarza tematyki dobrze
znanej protestantom nadawało jej sens nowy i od-
mienny niż to dotąd w Toruniu miało miejsce.
W naszych rozważaniach zwrócić wypada wreszcie
uwagę na to, że oba starotestamentowe przedstawie-
nia wiążą się z jerozolimską świątynią. Co więcej,
charakterystyczne dla ołtarza pokrycie pozłotą ko-
jarzy się z pozłoceniem całej świątyni przez Salomo-
na87. Można zatem w toruńskim ołtarzu widzieć rów-
nież obraz owej starotestamentowej budowli, stano-
wiącej z kolei figurę Kościoła Chrystusa88.
Dotychczasowe rozważania o treściach ołtarza to-
niejsze ustawy gimnazjum toruńskiego „Fontes Towarzy-
stwa Naukowego w Toruniu” XXI, Toruń 1925, s. 105—159.
54 B. NADOLSKI, Ze studiów nad ruchem literackim i
kulturą umysłową na Pomorzu w XVI i XVII wieku, Wro-
cław—Warszawa—Kraków 1969, s. 20, 23, 212—214.
55 Tenże, Teatr szkolny Gimnazjum Toruńskiego w
XVII i XVIII wieku „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mi-
kołaja Kopernika w Toruniu, Nauki Humanistyczno-Spo-
łeczne, Filologia Polska” VI, 1966, s. 122.
88 S. SALMONOWICZ, Imprezy szkolne w Gimnazjum
Toruńskim jako element dydaktyki i wychowania w dobie
baroku i oświecenia (1660—1793) [w:] Księga pamiątkowa
400-lecia Toruńskiego Gimnazjum Akademickiego, t. I, To-
ruń 1972, s. 162.
87 III Księga Królewska VI 20—23, 30—35. Charakterysty-
czną złotą barwę ołtarza dobitnie podkreślają również G.
CHMARZYNSKI, Prezbiterium kościoła N.P. Marji w To-
runiu, „Dzień Pomorski” III, nr 184 z 13 VIII 1931, s. 7 oraz
GOŁAWSKA, o.c., 215. Pozłota ołtarza, jako rażąca ów-
czesny gust, została zakryta białą farbą w r. 1825 w trak-
cie odnawiania wnętrza kościoła po zniszczeniach z r. 1813
(por. K. G. PRAETORIUS, Topographisch-historisch-statisti-
sche Beschrelbung der Stadt Thorn und ihres Gebietes.
Wyd. J. E. WERNICKE, Thorn 1832, s. 67). Pierwotny wy-
gląd ołtarza został przywrócony — na podstawie śladów
dawnej polichromii — w czasie rekonstrukcji wnętrza prez-
biterium w latach 1930—1931 (por. M. S[ydow], Odnawia-
nie kościoła NP Marii w Toruniu, „Słowo Pomorskie” X,
nr 181 A z 7 VIII 1930, s. 9; — Tenże, Odnowione prezbi-
terium kościoła N. Marji Panny w Toruniu, „Słowo Po-
morskie” XI, nr 187 z 15 VIII 1931, s. 4, — CHMARZYŃSKI,
o.c., oraz „Dzień Pomorski” III, nr 186 z 15 VIII 1931, s. 7).
88 Porównanie toruńskiego kościoła Mariackiego do świą-
tyni jerozolimskiej pojawiło się jako myśl przewodnia w
35