DOI Artikel:
Gumiński, Samuel: O ideowej koncepcji późnobarokowego ołtarza głownego w toruńskim kościele NP Marii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0046
SAMUEL GUMIŃSKI
II. 26. Nieżywięć, kościół parafialny, ołtarz główny.
Fot. M. Kornecki.
90 Nie jest wykluczone, że może tu chodzić o osobę
Jakuba Kazimierza Rubinkowskiego; jeśliby tak było rze-
czywiście, wierszy owych nie znajdujemy wśród jego za-
chowanych pism. Por. J. PPRZYBYŁOWA, Jakub Kazi-
mierz Rubinkowski, poczmistrz i radny miasta Torunia z
epoki saskiej, autor Janiny, Toruń 1949., passim; — O. PO-
RYCKI, Monografia Rubinkowskiego i nieznane jego „silva
rerum” ”, „Przegląd Powszechny”, t. 234, 1952, nr 10 (727),
s. 251; — Z. KRUSZELNICKI, Historyzm w sztuce Torunia
XVIII w., „Teka Komisji Historii Sztuki” V, 1972, s. 51
i nn; — H. MALISZEWSKI, Jakub Kazimierz Rubinkowski,
szlachcic, mieszczanin toruński i erudyta barokowy, „Rocz-
nik Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 81, z. 1, Warsza-
wa—Poznań—Toruń 1982; — K. ESTEREICHER, Bibliogra-
fia polska, t. XXVI, Kraków 1915, s. 439 i nn.
91 S. WAŁĘGA, Dzieje polityczne Torunia u schyłku
Rzeczypospolitej (1724—1793), „Roczniki Towarzystwa Nauko-
wego w Toruniu” XXXIX, 1933, s. 6.
92 Umowy i rozliczenia zachowane w WAP w Toruniu,
rkps sygn. X 46; Akta klasztoru franciszkanów-bernardy-
nów 6, s. 53 i nn., 57, 63-64. Por. też JAKUBOWSKA, o.c.. s.
205—209.
93 Archwium Prowincji OO Bernardynów w Krakowie,
rkps sygn. S-To-1; Akta klasztoru OO Bernardynów w To-
runiu 1628—1801, s. 89. O pochówku tym nie wiedział SEM-
RAU, o.c., passim.
konwentu o. Jana Sense, któremu autor przypisuje
główną zasługę w wykonaniu ołtarza, a który w isto-
cie zasłużył się tylko staraniem o pozłocenie dzieła.
Aczkolwiek w panegirykach zwrócono uwagę na mo-
tyw siedmiokolumnowego Domu Mądrości i Arki
Przymierza, to jednak głównym „bohaterem” tekstu
jest Sense, a cały literacki trud autora skupił się na
tym, by każdy wiersz dawał w rozwiązaniu chrono-
stychu liczbę 1731, w jednym zaś wypadku dwa na-
stępujące po sobie wiersze dają liczby 1724 i 7. Po-
nadto w bernardyńskiej kronice jest mowa o jakichś
„licznych wierszach polskich” napisanych przez „pew-
nego szlachcica” z okazji bądź powrotu zakonników
do kościoła, bądź zbudowania ołtarza (tekst nie jest
tu zbyt jasny). Nie udało się stwierdzić, jakie to były
wiersze i kto był ich autorem90.
Skromność wiadomości w zapisce bernardyńskiej
kroniki jest zaskakująca wobec niewątpliwie skomp-
likowanych tematów zawartych w formach ołtarza.
Rozbieżność tę tłumaczyć można przy pomocy nastę-
pującej hipotezy. W owej epoce w ogóle, a w prze-
biegu sprawy rewindykacji kościoła toruńskiego w
szczególności, spiritus movens wszelkich poczynań
strony katolickiej byli nie tyle bernardyni, co je-
zuici91. Oni prowadzili całą akcję rewindykacyjną,
publikowali w tej sprawie druki, wygłaszali mowy
i kazania. Toteż po egzekucji toruńskiej protestancka
opinia publiczna atakowała w swych wypowiedziach
nie bernardynów, lecz jezuitów. Zważywszy zatem,
że sprawy studiów intelektualnych w środowiskach
bernardyńskich nie były ówcześnie stawiane na pier-
wszym miejscu, spodziewać się można, że koncepcja
naszego ołtarza powstała raczej poza kręgiem bernar-
dyńskim. Jest rzeczą wysoce prawdopodobną, że i tu
pomocą służyć mogli jezuici. Przemawia za tym do-
datkowo i ten fakt, źe przy interpretacji interesują-
cego nas dzieła natrafiamy na znaczną ilość wątków
wywodzących się z jezuickich źródeł. Może dlatego
autor bernardyńskiej kroniki niezbyt głęboko zajmo-
wał się ideą świeżo powstałego głównego ołtarza swej
świątyni.
Atoli autora koncepcji ideowej można szukać nie
tylko w środowisku jezuickim, lecz można go wi-
dzieć również w osobie fundatora ołtarza. Był nim
ksiądz Franciszek Barnicki (por. aneks I). Wiemy
o nim, że piastował godności dziekana malborskiego,
proboszcza kwidzyńskiego i tczewskiego, kanonika
i protonotariusza apostolskiego kancelarii inflanckiej.
Jego staraniom toruński kościół zawdzięcza większość
swego późnobarokowego wyposażenia, bowiem oprócz
głównego ufundował tu w latach 1728—1730 jeszcze
cztery ołtarze boczne92 93. Gdy zmarł w toruńskim
klasztorze 10 listopada 1730, jako dobroczyńca kon-
wentu pochowany został koło ołtarza w prezbiterium
kościoła Mariackiego03. Znamienne jest, że we
wszystkich dokumentach fundacyjnych Barnickiego
38
II. 26. Nieżywięć, kościół parafialny, ołtarz główny.
Fot. M. Kornecki.
90 Nie jest wykluczone, że może tu chodzić o osobę
Jakuba Kazimierza Rubinkowskiego; jeśliby tak było rze-
czywiście, wierszy owych nie znajdujemy wśród jego za-
chowanych pism. Por. J. PPRZYBYŁOWA, Jakub Kazi-
mierz Rubinkowski, poczmistrz i radny miasta Torunia z
epoki saskiej, autor Janiny, Toruń 1949., passim; — O. PO-
RYCKI, Monografia Rubinkowskiego i nieznane jego „silva
rerum” ”, „Przegląd Powszechny”, t. 234, 1952, nr 10 (727),
s. 251; — Z. KRUSZELNICKI, Historyzm w sztuce Torunia
XVIII w., „Teka Komisji Historii Sztuki” V, 1972, s. 51
i nn; — H. MALISZEWSKI, Jakub Kazimierz Rubinkowski,
szlachcic, mieszczanin toruński i erudyta barokowy, „Rocz-
nik Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 81, z. 1, Warsza-
wa—Poznań—Toruń 1982; — K. ESTEREICHER, Bibliogra-
fia polska, t. XXVI, Kraków 1915, s. 439 i nn.
91 S. WAŁĘGA, Dzieje polityczne Torunia u schyłku
Rzeczypospolitej (1724—1793), „Roczniki Towarzystwa Nauko-
wego w Toruniu” XXXIX, 1933, s. 6.
92 Umowy i rozliczenia zachowane w WAP w Toruniu,
rkps sygn. X 46; Akta klasztoru franciszkanów-bernardy-
nów 6, s. 53 i nn., 57, 63-64. Por. też JAKUBOWSKA, o.c.. s.
205—209.
93 Archwium Prowincji OO Bernardynów w Krakowie,
rkps sygn. S-To-1; Akta klasztoru OO Bernardynów w To-
runiu 1628—1801, s. 89. O pochówku tym nie wiedział SEM-
RAU, o.c., passim.
konwentu o. Jana Sense, któremu autor przypisuje
główną zasługę w wykonaniu ołtarza, a który w isto-
cie zasłużył się tylko staraniem o pozłocenie dzieła.
Aczkolwiek w panegirykach zwrócono uwagę na mo-
tyw siedmiokolumnowego Domu Mądrości i Arki
Przymierza, to jednak głównym „bohaterem” tekstu
jest Sense, a cały literacki trud autora skupił się na
tym, by każdy wiersz dawał w rozwiązaniu chrono-
stychu liczbę 1731, w jednym zaś wypadku dwa na-
stępujące po sobie wiersze dają liczby 1724 i 7. Po-
nadto w bernardyńskiej kronice jest mowa o jakichś
„licznych wierszach polskich” napisanych przez „pew-
nego szlachcica” z okazji bądź powrotu zakonników
do kościoła, bądź zbudowania ołtarza (tekst nie jest
tu zbyt jasny). Nie udało się stwierdzić, jakie to były
wiersze i kto był ich autorem90.
Skromność wiadomości w zapisce bernardyńskiej
kroniki jest zaskakująca wobec niewątpliwie skomp-
likowanych tematów zawartych w formach ołtarza.
Rozbieżność tę tłumaczyć można przy pomocy nastę-
pującej hipotezy. W owej epoce w ogóle, a w prze-
biegu sprawy rewindykacji kościoła toruńskiego w
szczególności, spiritus movens wszelkich poczynań
strony katolickiej byli nie tyle bernardyni, co je-
zuici91. Oni prowadzili całą akcję rewindykacyjną,
publikowali w tej sprawie druki, wygłaszali mowy
i kazania. Toteż po egzekucji toruńskiej protestancka
opinia publiczna atakowała w swych wypowiedziach
nie bernardynów, lecz jezuitów. Zważywszy zatem,
że sprawy studiów intelektualnych w środowiskach
bernardyńskich nie były ówcześnie stawiane na pier-
wszym miejscu, spodziewać się można, że koncepcja
naszego ołtarza powstała raczej poza kręgiem bernar-
dyńskim. Jest rzeczą wysoce prawdopodobną, że i tu
pomocą służyć mogli jezuici. Przemawia za tym do-
datkowo i ten fakt, źe przy interpretacji interesują-
cego nas dzieła natrafiamy na znaczną ilość wątków
wywodzących się z jezuickich źródeł. Może dlatego
autor bernardyńskiej kroniki niezbyt głęboko zajmo-
wał się ideą świeżo powstałego głównego ołtarza swej
świątyni.
Atoli autora koncepcji ideowej można szukać nie
tylko w środowisku jezuickim, lecz można go wi-
dzieć również w osobie fundatora ołtarza. Był nim
ksiądz Franciszek Barnicki (por. aneks I). Wiemy
o nim, że piastował godności dziekana malborskiego,
proboszcza kwidzyńskiego i tczewskiego, kanonika
i protonotariusza apostolskiego kancelarii inflanckiej.
Jego staraniom toruński kościół zawdzięcza większość
swego późnobarokowego wyposażenia, bowiem oprócz
głównego ufundował tu w latach 1728—1730 jeszcze
cztery ołtarze boczne92 93. Gdy zmarł w toruńskim
klasztorze 10 listopada 1730, jako dobroczyńca kon-
wentu pochowany został koło ołtarza w prezbiterium
kościoła Mariackiego03. Znamienne jest, że we
wszystkich dokumentach fundacyjnych Barnickiego
38