DOI Artikel:
Gumiński, Samuel: O ideowej koncepcji późnobarokowego ołtarza głownego w toruńskim kościele NP Marii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0048
SAMUEL GUMlNSKI
Subtelności rozpatrywanych powyżej treści znane
były przede wszystkim teologom. Ołtarz miał jednak
służyć w pierwszym rzędzie ogółowi wiernych i bu-
dzić skojarzenia dla wszystkich zrozumiałe. Było to
w pełni możliwe, bowiem metafory o siedmiokolum-
nowym domu i Arce Przymierza, leżące u źródeł
form ołtarza, znajdują się w jednym z najbardziej
znanych ówczesnym katolikom tekstów modlitew-
nych, mianowicie w Godzinkach o Niepokalanym
Poczęciu NP Marii:
Zawitaj Panno mądra, domie Bogu miły,
Który złoty stół i siedem kolumn ozdobiły.
Witaj arko Przymierza35.
* * *
Niezależnie od umiejętności odczytywania wszyst-
kich treści ołtarza Mariackiego widziano w nim
określoną tymi treściami formę. Musiała się ona
współczesnym podobać, jeśli można dziś wskazać w
okolicach Torunia szereg dzieł, które ją niewątpliwie
naśladują. Naśladownictwo to dotyczy w pierwszym
rzędzie koncepcji ażurowej architektury z baldachi-
mem, co pozostaje zresztą w zgodzie z rozpowszech-
niającymi się wówczas ogólnie upodobaniami kom-
pozycyjnymi. Pierwsze z tych naśladownictw to oł-
tarz główny w kościele parafialnym w Nieżywięciu
datowany na czas po r. 1730 (il. 26)S3. Drugie — to
ołtarz główny w kościele parafialnym w Grucie,
powstały niewiele po toruńskim95 96 97. Trzecie stanowi
ołtarz główny w kościele ponorbertańskim w Strzel-
nie na Kujawach — z czasu ok. r. 1743 (il. 27)98.
Czwartym jest datowany na 2 połowę w. XVIII oł-
tarz główny w kościele podominikańskim w Chełm-
nie (il. 28)99 100 *. Dalszym wreszcie naśladownictwem to-
ruńskiego —■ choć już o innej liczbie kolumn — jest
ołtarz główny w pojezuickim (dziś filialnym) koś-
ciele w Młyńcu z czasu po r. 1750 (il. 28)109. Niewąt-
pliwie też wielka — tym razem cesarska — korona
podtrzymywana przez anioły nad bocznym ołtarzem
Ukrzyżowania w katedrze w Chełmży, dziełem G. B.
Cochiego z r. 1744, była inspirowana formą zwień-
czenia ołtarza bernardyńskiego191. Wreszcie podob-
nym jakoby do toruńskiego dzieła miał być nie
zachowany główny ołtarz w farze chojnickiej, pow-
stały po r. 1733, a zdemontowany około r. 1890102.
* * *
Jest rzeczą godną uwagi, że analogie ołtarza, za-
równo treściowe jak i formalne, odnajdujemy na
Śląsku —• we Wrocławiu i Świdnicy193. Idą one w
parze z podobieństwem sytuacji religijnej. I tu i tam
przeważająca część społeczeństwa była protestancka,
katolicyzm zaś stanowił wyznanie popieranej przez
państwo mniejszości i znajdował się w sytuacji mi-
syjnej. Stąd dążenie katolików do propagowania swej
wiary wśród innowierców znalazło wyraz w wyborze
treści zawartych w dziele sztuki i tym samym okreś-
lających w znacznej mierze jego artystyczną formę194.
Skomplikowanej sytuacji religijno-połitycznej, w ja-
kiej zrodziła się koncepcja ołtarza, odpowiada skom-
95 Godzinki o Niepokalanym Poczęciu NP Marii, po-
czątek hymnu na primę oraz początek hymnu na tercję.
96 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI, wojewódz-
two bydgoskie, z. 2, powiat brodnicki, oprać. T. CHRZA-
NOWSKI, T. ŻURKOWSKA, Warszawa 1971, s. 45, il. 76.
97 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI, wojewódz-
two bydgoskie, z. 7, powiat grudziądzki, oprać. R. BRY-
KOWSKI, T. ŻURKOWSKA, Warszawa 1974, s. 35, il. 73.
Datowanie przyjęte w Katalogu jest nieco za wczesne. W
trakcie przeróbki po r. 1846 ołtarz utracił zapewne środko-
wą kolumnę.
98 Zależność ołtarza w Strzelnie od ołtarza w Toruniu
zauważyła już JAKUBOWSKA, o.c., s. 196. Zob. też Katalog
Zabytków Sztuki w Polsce, t. IX, d. województwo bydgo-
skie, z. 10, Mogilno, Strzelno, Trzemeszno i okolice, oprać.
Z. BIAŁŁOWICZ-KRYGIEROWA, Warszawa 1982, s. 75. W
r. 1892 ołtarz strzelneński utracił środkową kolumnę (ślady
jej pozostały w posadzce).
99 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI, d. woje-
wództwo bydgoskie, z. 4, d. powiat chełmiński, oprać. T.
MROCZKO, Warszawa 1976, s. 29 rys. 162.
100 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI, woje-
wództwo bydgoskie, z. 16, powiat toruński, oprać. T.
CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, Warszawa 1972, s. 48,
ryc. 70.
101 Ibidem, s. 13, ryc. 61; — M. DORAWA, Katedra św.
Trójcy w Chełmży, Warszawa—Poznań—Toruń 1975, s. 1975,
s. 38, ryc. 9.
102 B. MAKOWSKA, Sztuka na Pomorzu. Jej dzieje i
z:tbytki, Toruń 1932, s. 167—168.
103 Ołtarz toruński łączy ze Śląskiem także i pochodze-
nie jego wykonawców. O ile fakt przybycia Jerzego Guhra
ze śląskiej Twardogóry jest stwierdzony archiwalnie (por.
JAKUBOWSKA, o.c., s. 164, 210—211), o tyle za śląskim po-
chodzeniem Chrystiana Kinasta przemawia również forma
jego nazwiska, bliska ówcześnie używanej formie nazwy
Chojnika koło Jeleniej Góry (Kynast).
104 JAKUBOWSKA (o.c., s. 195—196), omawiając obok oł-
tarza Mariackiego powstały w r. 1756 ołtarz w ewangeli-
ckim kościele św. Ducha w Toruniu, pisze: kompozycja oł-
tarzy głównych z kościoła Mariackiego i ewangelickiego
zrodziła się z siedemnastowiecznego klasycyzmu -francuskie-
go. Linię rozwojową tego typu ołtarzy można wyprowadzić
z paryskiego ołtarza w Couuent de l’Oratoire przy rue St.
Honore, projektowanego przez O. Luis-Abl de Saint Marthe.
Podobnie sądzi i GOŁAWSKA (o.c., s. 214). Zapewne impuls
do szukania rodowodu artystycznego naszego ołtarza we
Francji dał CHMARZYŃSKI (Prezbiterium kościoła N.P. Ma-
rii w Toruniu..., o.c., „Dzień Pomorski”, nr 184, s. 7),
widzący niegdyś jego genezę we francuskiej sztuce wczes-
no-rokokowej. W rzeczywistości zgodzić się można na tezę
40
Subtelności rozpatrywanych powyżej treści znane
były przede wszystkim teologom. Ołtarz miał jednak
służyć w pierwszym rzędzie ogółowi wiernych i bu-
dzić skojarzenia dla wszystkich zrozumiałe. Było to
w pełni możliwe, bowiem metafory o siedmiokolum-
nowym domu i Arce Przymierza, leżące u źródeł
form ołtarza, znajdują się w jednym z najbardziej
znanych ówczesnym katolikom tekstów modlitew-
nych, mianowicie w Godzinkach o Niepokalanym
Poczęciu NP Marii:
Zawitaj Panno mądra, domie Bogu miły,
Który złoty stół i siedem kolumn ozdobiły.
Witaj arko Przymierza35.
* * *
Niezależnie od umiejętności odczytywania wszyst-
kich treści ołtarza Mariackiego widziano w nim
określoną tymi treściami formę. Musiała się ona
współczesnym podobać, jeśli można dziś wskazać w
okolicach Torunia szereg dzieł, które ją niewątpliwie
naśladują. Naśladownictwo to dotyczy w pierwszym
rzędzie koncepcji ażurowej architektury z baldachi-
mem, co pozostaje zresztą w zgodzie z rozpowszech-
niającymi się wówczas ogólnie upodobaniami kom-
pozycyjnymi. Pierwsze z tych naśladownictw to oł-
tarz główny w kościele parafialnym w Nieżywięciu
datowany na czas po r. 1730 (il. 26)S3. Drugie — to
ołtarz główny w kościele parafialnym w Grucie,
powstały niewiele po toruńskim95 96 97. Trzecie stanowi
ołtarz główny w kościele ponorbertańskim w Strzel-
nie na Kujawach — z czasu ok. r. 1743 (il. 27)98.
Czwartym jest datowany na 2 połowę w. XVIII oł-
tarz główny w kościele podominikańskim w Chełm-
nie (il. 28)99 100 *. Dalszym wreszcie naśladownictwem to-
ruńskiego —■ choć już o innej liczbie kolumn — jest
ołtarz główny w pojezuickim (dziś filialnym) koś-
ciele w Młyńcu z czasu po r. 1750 (il. 28)109. Niewąt-
pliwie też wielka — tym razem cesarska — korona
podtrzymywana przez anioły nad bocznym ołtarzem
Ukrzyżowania w katedrze w Chełmży, dziełem G. B.
Cochiego z r. 1744, była inspirowana formą zwień-
czenia ołtarza bernardyńskiego191. Wreszcie podob-
nym jakoby do toruńskiego dzieła miał być nie
zachowany główny ołtarz w farze chojnickiej, pow-
stały po r. 1733, a zdemontowany około r. 1890102.
* * *
Jest rzeczą godną uwagi, że analogie ołtarza, za-
równo treściowe jak i formalne, odnajdujemy na
Śląsku —• we Wrocławiu i Świdnicy193. Idą one w
parze z podobieństwem sytuacji religijnej. I tu i tam
przeważająca część społeczeństwa była protestancka,
katolicyzm zaś stanowił wyznanie popieranej przez
państwo mniejszości i znajdował się w sytuacji mi-
syjnej. Stąd dążenie katolików do propagowania swej
wiary wśród innowierców znalazło wyraz w wyborze
treści zawartych w dziele sztuki i tym samym okreś-
lających w znacznej mierze jego artystyczną formę194.
Skomplikowanej sytuacji religijno-połitycznej, w ja-
kiej zrodziła się koncepcja ołtarza, odpowiada skom-
95 Godzinki o Niepokalanym Poczęciu NP Marii, po-
czątek hymnu na primę oraz początek hymnu na tercję.
96 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI, wojewódz-
two bydgoskie, z. 2, powiat brodnicki, oprać. T. CHRZA-
NOWSKI, T. ŻURKOWSKA, Warszawa 1971, s. 45, il. 76.
97 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI, wojewódz-
two bydgoskie, z. 7, powiat grudziądzki, oprać. R. BRY-
KOWSKI, T. ŻURKOWSKA, Warszawa 1974, s. 35, il. 73.
Datowanie przyjęte w Katalogu jest nieco za wczesne. W
trakcie przeróbki po r. 1846 ołtarz utracił zapewne środko-
wą kolumnę.
98 Zależność ołtarza w Strzelnie od ołtarza w Toruniu
zauważyła już JAKUBOWSKA, o.c., s. 196. Zob. też Katalog
Zabytków Sztuki w Polsce, t. IX, d. województwo bydgo-
skie, z. 10, Mogilno, Strzelno, Trzemeszno i okolice, oprać.
Z. BIAŁŁOWICZ-KRYGIEROWA, Warszawa 1982, s. 75. W
r. 1892 ołtarz strzelneński utracił środkową kolumnę (ślady
jej pozostały w posadzce).
99 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI, d. woje-
wództwo bydgoskie, z. 4, d. powiat chełmiński, oprać. T.
MROCZKO, Warszawa 1976, s. 29 rys. 162.
100 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. XI, woje-
wództwo bydgoskie, z. 16, powiat toruński, oprać. T.
CHRZANOWSKI, M. KORNECKI, Warszawa 1972, s. 48,
ryc. 70.
101 Ibidem, s. 13, ryc. 61; — M. DORAWA, Katedra św.
Trójcy w Chełmży, Warszawa—Poznań—Toruń 1975, s. 1975,
s. 38, ryc. 9.
102 B. MAKOWSKA, Sztuka na Pomorzu. Jej dzieje i
z:tbytki, Toruń 1932, s. 167—168.
103 Ołtarz toruński łączy ze Śląskiem także i pochodze-
nie jego wykonawców. O ile fakt przybycia Jerzego Guhra
ze śląskiej Twardogóry jest stwierdzony archiwalnie (por.
JAKUBOWSKA, o.c., s. 164, 210—211), o tyle za śląskim po-
chodzeniem Chrystiana Kinasta przemawia również forma
jego nazwiska, bliska ówcześnie używanej formie nazwy
Chojnika koło Jeleniej Góry (Kynast).
104 JAKUBOWSKA (o.c., s. 195—196), omawiając obok oł-
tarza Mariackiego powstały w r. 1756 ołtarz w ewangeli-
ckim kościele św. Ducha w Toruniu, pisze: kompozycja oł-
tarzy głównych z kościoła Mariackiego i ewangelickiego
zrodziła się z siedemnastowiecznego klasycyzmu -francuskie-
go. Linię rozwojową tego typu ołtarzy można wyprowadzić
z paryskiego ołtarza w Couuent de l’Oratoire przy rue St.
Honore, projektowanego przez O. Luis-Abl de Saint Marthe.
Podobnie sądzi i GOŁAWSKA (o.c., s. 214). Zapewne impuls
do szukania rodowodu artystycznego naszego ołtarza we
Francji dał CHMARZYŃSKI (Prezbiterium kościoła N.P. Ma-
rii w Toruniu..., o.c., „Dzień Pomorski”, nr 184, s. 7),
widzący niegdyś jego genezę we francuskiej sztuce wczes-
no-rokokowej. W rzeczywistości zgodzić się można na tezę
40