DOI Artikel:
Mączyński, Ryszard: Warszawska konfesia rzymskich me̜czenników
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0057
WARSZAWSKA KONFESJA RZYMSKICH MĘCZENNIKÓW
nowicjat, zanim sporządzona zostanie świątynia z ka-
mienia15 *. Rozpoczęcie pijarskiej „fabryki” przeciąg-
nęło się jednak do schyłku 1644 roku. Kilka tygodni
później, w liście z 11 lutego 1645 roku, Orselli wspo-
minał o postępach robót: Kontynuuje się prace przy
naszej budowie z drzewa i mam nadzieję, że przed
końcem karnawału będzie można pokryć [dachem]
kościół i portiernię15. Jednakże konsekracji dokonano
dopiero 28 maja 1646 roku17.
Dziesięć lat później, podczas szwedzkiej okupacji
stolicy drewniana konstrukcja spłonęła, a znieszczeniu
uległy także fundamenty założone pod murowaną, cen-
tralną świątynię zaprojektowaną przez Konstantego
Tencallę18.
Dnia 19 lipca 1660 roku ponownie rozpoczęto pra-
ce nad wznoszeniem murowanego kościoła19, tym ra-
zem wykorzystując inny projekt, nie ustalonego autor-
stwa, oparty na planie krzyża łacińskiego. Lecz nie-
spokojne czasy oraz ciągły, mimo licznych uposażeń
królewskich, brak wystarczających funduszów, nie
pozwoliły na szybkie sfinalizowanie przedsięwziętego
dzieła. Do ostatecznej jego realizacji przystąpiono do-
piero w roku 1678, kiedy podczaszyna wyszogrodzka
Małgorzata Kotowska ofiarowała na ten cel 90.000
złotych; kościół ukończono trzy lata później, po-
został jednak bez wież i fasady20. Nadano mu wez-
wanie Najświętszej Marii Panny Zwycięskiej-Łaska-
wej, zachowując także dawniejsze śś. Pryma i Felicja-
na. Dodatkowy maryjny tytuł wiązał się z rosnącym
kultem, jakim otaczano darowaną pijarom warszaw-
skim kopię cudownego obrazu Madonny z Faenzy21.
Przed rokiem 1689 wzniesiona została, znana z
rysunku Jana Jerzego Feyge, dwuwieżowa fasada
kościoła22, zaś na przełomie lat pięćdziesiątych i sześć-
dziesiątych XVIII wieku dobudowano do niej nową,
bezwieżową, ujętą wielkim porządkiem i motywem
serliany, z poprzedniej pozostawiając jedynie wieże23.
Kościół przy ulicy Długiej służył zakonowi do
roku 1834, wówczas bowiem rząd carski, wysie-
dliwszy zeń prawowitych właścicieli do oddanych
im w rekompensacie zabudowań pojezuickich, prze-
znaczył go na sobór Sw. Trójcy. W latach 1835—1837
według projektu Andrzeja Gołońskiego i Antoniego
Corazziego przekształcono popijarską świątynię przy-
stosowując ją do potrzeb cerkwi prawosławnej.
Od czasu dokonanej w 1916 roku rewindykacji i
rekoncyliacji, dwukrotnie ponawiane były próby
przywrócenia kościołowi pierwotnego wyglądu. Jed-
nakże ani przebudowa prowadzona w latach 1924—
—1933 przez Oskara Sosnowskiego, ani tym bardziej
obfitująca w błędy rekonstrukcja Leona Marka Su-
zina z lat 1949—1968, nie przyniosły w pełni zado-
walającego rezultatu24. O ile bowiem zarówno bryle,
jak i fasadzie kościoła udało się nadać kształt zbli-
żony do osiemnastowiecznego, o tyle dawne pijarskie
wnętrze zniszczone całkowicie przeróbką Corazziego
nie odzyskało już swojej piękności25.
II. 3. Mensa baldachimowego cyborium w kościele
SS. Nereo ed Achilleo w Rzymie. Repr. wg Brauna.
15 List H. Orsellego z dn. 20 II 1643 r., ibidem, s. 1006.
>• List H. Orsellego z dn. 11 II 1645 r., ibidem, s. 1066.
17 Zob. List H. Orsellego z dn. 19 IV 1646 r., ibidem, s.
1086, 1088.
18 Zob. OLSZEWSKA, O.C., S. 32—33.
11 Pełny tekst inskrypcji wyrytej na kamieniu węgiel-
nym podał BYSTRZYCKI, o.c., S. 18—19.
20 Ibidem, s. 8.
21 Zob. H. ZANIMIRSKA, Geneza kultu obrazu Najświęt-
szej Marii Panny Łaskawej i rzeźby Matki Boskiej Pas-
sawskiej w Warszawie w 2 pot. XVII w., „Biul. Hist. Sztu-
ki” XXXIII, 1971, nr 4, s. 415—416.
22 Zob. Z. BIENIECKI, Obraz Warszawy z roku 1701 w
rysunkach Jana Jerzego Feyge, „Biul. Hist. Sztuki” XXXIX,
1977, nr 3, s. 267. Terminus antę quem wzniesienia dwuwie-
żowej fasady uściśliła OLSZEWSKA (o.c., s. 36) w oparciu
o przechowywany w Archiwum XX. Pijarów w Krakowie
rękopis N. III Liber Collegii Regli ...
22 W literaturze przedmiotu panuje istotna rozbieżność
zdań co do daty powstania drugiej fasady. Podany czas
jej wzniesienia został ustalony w wyniku odrębnych badań
autora (monografia warszawskiego kościoła pijarów jest
przygotowywana do druku, jako tomik w serii „Zabytki
Warszawy”).
2‘ Dziewiętnasto- i dwudziestowieczne dzieje świątyni
omawiają: KARCZEWSKI, o.c., s. 240—246 oraz OLSZEW-
SKA, O.C., s. 40—54, 105.
21 W. J. GRABSKI [wstęp w:] Kościoły Warszawy w
odbudowie, Warszawa 1956, s. 18.
49
nowicjat, zanim sporządzona zostanie świątynia z ka-
mienia15 *. Rozpoczęcie pijarskiej „fabryki” przeciąg-
nęło się jednak do schyłku 1644 roku. Kilka tygodni
później, w liście z 11 lutego 1645 roku, Orselli wspo-
minał o postępach robót: Kontynuuje się prace przy
naszej budowie z drzewa i mam nadzieję, że przed
końcem karnawału będzie można pokryć [dachem]
kościół i portiernię15. Jednakże konsekracji dokonano
dopiero 28 maja 1646 roku17.
Dziesięć lat później, podczas szwedzkiej okupacji
stolicy drewniana konstrukcja spłonęła, a znieszczeniu
uległy także fundamenty założone pod murowaną, cen-
tralną świątynię zaprojektowaną przez Konstantego
Tencallę18.
Dnia 19 lipca 1660 roku ponownie rozpoczęto pra-
ce nad wznoszeniem murowanego kościoła19, tym ra-
zem wykorzystując inny projekt, nie ustalonego autor-
stwa, oparty na planie krzyża łacińskiego. Lecz nie-
spokojne czasy oraz ciągły, mimo licznych uposażeń
królewskich, brak wystarczających funduszów, nie
pozwoliły na szybkie sfinalizowanie przedsięwziętego
dzieła. Do ostatecznej jego realizacji przystąpiono do-
piero w roku 1678, kiedy podczaszyna wyszogrodzka
Małgorzata Kotowska ofiarowała na ten cel 90.000
złotych; kościół ukończono trzy lata później, po-
został jednak bez wież i fasady20. Nadano mu wez-
wanie Najświętszej Marii Panny Zwycięskiej-Łaska-
wej, zachowując także dawniejsze śś. Pryma i Felicja-
na. Dodatkowy maryjny tytuł wiązał się z rosnącym
kultem, jakim otaczano darowaną pijarom warszaw-
skim kopię cudownego obrazu Madonny z Faenzy21.
Przed rokiem 1689 wzniesiona została, znana z
rysunku Jana Jerzego Feyge, dwuwieżowa fasada
kościoła22, zaś na przełomie lat pięćdziesiątych i sześć-
dziesiątych XVIII wieku dobudowano do niej nową,
bezwieżową, ujętą wielkim porządkiem i motywem
serliany, z poprzedniej pozostawiając jedynie wieże23.
Kościół przy ulicy Długiej służył zakonowi do
roku 1834, wówczas bowiem rząd carski, wysie-
dliwszy zeń prawowitych właścicieli do oddanych
im w rekompensacie zabudowań pojezuickich, prze-
znaczył go na sobór Sw. Trójcy. W latach 1835—1837
według projektu Andrzeja Gołońskiego i Antoniego
Corazziego przekształcono popijarską świątynię przy-
stosowując ją do potrzeb cerkwi prawosławnej.
Od czasu dokonanej w 1916 roku rewindykacji i
rekoncyliacji, dwukrotnie ponawiane były próby
przywrócenia kościołowi pierwotnego wyglądu. Jed-
nakże ani przebudowa prowadzona w latach 1924—
—1933 przez Oskara Sosnowskiego, ani tym bardziej
obfitująca w błędy rekonstrukcja Leona Marka Su-
zina z lat 1949—1968, nie przyniosły w pełni zado-
walającego rezultatu24. O ile bowiem zarówno bryle,
jak i fasadzie kościoła udało się nadać kształt zbli-
żony do osiemnastowiecznego, o tyle dawne pijarskie
wnętrze zniszczone całkowicie przeróbką Corazziego
nie odzyskało już swojej piękności25.
II. 3. Mensa baldachimowego cyborium w kościele
SS. Nereo ed Achilleo w Rzymie. Repr. wg Brauna.
15 List H. Orsellego z dn. 20 II 1643 r., ibidem, s. 1006.
>• List H. Orsellego z dn. 11 II 1645 r., ibidem, s. 1066.
17 Zob. List H. Orsellego z dn. 19 IV 1646 r., ibidem, s.
1086, 1088.
18 Zob. OLSZEWSKA, O.C., S. 32—33.
11 Pełny tekst inskrypcji wyrytej na kamieniu węgiel-
nym podał BYSTRZYCKI, o.c., S. 18—19.
20 Ibidem, s. 8.
21 Zob. H. ZANIMIRSKA, Geneza kultu obrazu Najświęt-
szej Marii Panny Łaskawej i rzeźby Matki Boskiej Pas-
sawskiej w Warszawie w 2 pot. XVII w., „Biul. Hist. Sztu-
ki” XXXIII, 1971, nr 4, s. 415—416.
22 Zob. Z. BIENIECKI, Obraz Warszawy z roku 1701 w
rysunkach Jana Jerzego Feyge, „Biul. Hist. Sztuki” XXXIX,
1977, nr 3, s. 267. Terminus antę quem wzniesienia dwuwie-
żowej fasady uściśliła OLSZEWSKA (o.c., s. 36) w oparciu
o przechowywany w Archiwum XX. Pijarów w Krakowie
rękopis N. III Liber Collegii Regli ...
22 W literaturze przedmiotu panuje istotna rozbieżność
zdań co do daty powstania drugiej fasady. Podany czas
jej wzniesienia został ustalony w wyniku odrębnych badań
autora (monografia warszawskiego kościoła pijarów jest
przygotowywana do druku, jako tomik w serii „Zabytki
Warszawy”).
2‘ Dziewiętnasto- i dwudziestowieczne dzieje świątyni
omawiają: KARCZEWSKI, o.c., s. 240—246 oraz OLSZEW-
SKA, O.C., s. 40—54, 105.
21 W. J. GRABSKI [wstęp w:] Kościoły Warszawy w
odbudowie, Warszawa 1956, s. 18.
49