DOI Artikel:
Woźniak, Michał F.: Wpływy augsburskie w zlotnictwie gdańskim XVII-XVIII stulecia
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0116
MICHAŁ WOŹNIAK
II. 12. Johann Meinertz, monstrancja z kościoła
p.w. św. Trójcy w Lubiszewie, ok. 1694. Fot. W.
Górski.
nieliczne tak zdobione zabytki przechowywane w
kościołach polskich są pochodzenia augsburskiego70.
Cyborium wykonał złotnik nie mający dostępu
do zasobów plakiet w pełnym wyborze, umożliwiają-
cym wielorakie kombinacje przy zachowaniu jedno-
litości typu. Umieszczona na nakrywie plakietka w
kształcie pionowego owalu, z przedstawieniem Zmart-
wychstania (il. 9b), koronuje obiejący czaszę cykl
pasyjny. Znalazły tu zastosowanie inne formy me-
dalionów, których wykrój składa się z odcinków luku
(il. 9), wśród nich umieszczono jednak plakietkę wpro-
70 Np. dwa kielichy w Krobii, por. Katalog Zabytków
Sztuki w Polsce, t. V, woj. poznańskie, pod red. T. RUSZ-
.CZYNSKIEJ i A. SŁAWSKIEJ, z. 4. pow. gostyński, inw.
przepr. Z. BIAŁŁOWICZ-KRYGIEROWA, Warszawa 1961, s.
26, il. 146—147.
71 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. II, woj. łódz-
kie, pod. red. J. Z. ŁOZIŃSKIEGO, z. 5, pow. łowicki, opr.
S. KOZAKIEWICZ i J. A. MIŁOBĘDZKI, Warszawa 1953, s.
25; kielich lubraniecki niepublikowany.
72 Kostbarkeiten aus kirchlichen Schatzkammern..., o.c.,
nr 400, il. 58—62.
wadzającą widoczny dysonans: ma ona formę owalu
poziomego (il. 9a), a przy tym jest mniejsza od pozos-
tałych. Ukazana na niej scena Złożenia do grobu róż-
ni się swym rysunkowym opracowaniem od pozosta-
łych, które zresztą także nie zachwycają starannością
wykonania. Plakietka ta nie uległa wymianie, gdyż
okalający ornament dostosowany jest do jej kształtu.
Wobec tych spostrzeżeń można stwierdzić, że wszy-
stkie plakiety nie tylko nie wyszły spod ręki Lund-
greena, ale też nie zostały sporządzone na jego za-
mówienie.
O typizacji medalionów używanych do zdobienia
aparatów kościelnych pochodzących z Augsburga,
o powtarzalności tematów i formy świadczy choćby
porównanie z kielichami Johanna Ignaza Onnensorga
z 1681 r. w kolegiacie łowickiej (il. 10, 11) i w koś-
ciele w Lubrańcu71, czy Johanna Ignaza Caspara
Bertolda z 1766 r. w kościele św. Jakuba w Strau-
bing72; dodać trzeba, że w zabytkach rokokowych
często spotkać można medaliony o wykroju niere-
gularnym. Niższa jakość plakiet rywałdzkich mogła-
by przemawiać za określeniem ich jako naśladow-
nictwa augsburskich, ale też może wynikać z maso-
wości produkcji.
Odrzucić należało by również hipotezę o wyko-
naniu całego cyborium w Augsburgu, nie tylko ze
względu na niekonsekwencje w doborze plakiet, ale
i na formę samego dzieła, jakże odmienną od osiąga-
nej przez tamtejszych złotników, którzy przejęli od
artystów francuskich rokokową koncepcję kształto-
wania przedmiotu samym ornamentem. Płaszcz na-
czynia jest wówczas zupełnie niewidoczny, a jeśli
rozluźniona warstwa ornamentalna odsłania go kształt
rozluźniona warstwa ornamentalna odsłania g 5 —
kształt jego jest pofalowany i dostosowany do biegu
dekoracji73. I ten modus rozpowszechnił się w Niem-
czech południowych, Austrii i Czechach74 z pewnymi
modyfikacjami, np. artyści wiedeńscy silniej akcentu-
ją tektonikę naczynia przy zachowaniu także podob-
nego, rozwichrzonego i nieregularnego konturu. Ele-
menty ornamentu rocaille’owego na cyborium rywałdz-
kim członowane są analogicznie jak na zabytkach
augsburskich. Odcinki grzebienia osadzone są na ma-
sywnych ceownikach, często upodabniających się do
— ornamentalnie przekształconych — gzymsów czy
przerwanych naczółków, podobne jest także opięcie
przedmiotu siatką ornamentu, która jednak — i tu
” Bernhard Heinrich Weye, dzban chrzcielny z misą,
1745—47, Augsburg, kość, ewang. św. Anny, por. H. BU-
CHHEIT, A. SCHONBERGER, E. STEINGRABER, Goldsch-
miedekunst des 18. Jahrhunderts in Augsburg und Miin-
chen. Ausstellung, Schadlerhaus, Augsburg, Bayerisches Na-
tionalmuseum Miinchen, Miinchen 1957, nr 23, il. 11.
71 Richard Fleischmann, kielich 1767 w Muzeum Rze-
miosł Art. w Pradze, por. URESOVA, o.c., nr 30; Joseph
Moser, kielich 1775, Wiedeń, Geistliche Schatzkammer, por.
HERNMARCK, O.C., il. 863.
108
II. 12. Johann Meinertz, monstrancja z kościoła
p.w. św. Trójcy w Lubiszewie, ok. 1694. Fot. W.
Górski.
nieliczne tak zdobione zabytki przechowywane w
kościołach polskich są pochodzenia augsburskiego70.
Cyborium wykonał złotnik nie mający dostępu
do zasobów plakiet w pełnym wyborze, umożliwiają-
cym wielorakie kombinacje przy zachowaniu jedno-
litości typu. Umieszczona na nakrywie plakietka w
kształcie pionowego owalu, z przedstawieniem Zmart-
wychstania (il. 9b), koronuje obiejący czaszę cykl
pasyjny. Znalazły tu zastosowanie inne formy me-
dalionów, których wykrój składa się z odcinków luku
(il. 9), wśród nich umieszczono jednak plakietkę wpro-
70 Np. dwa kielichy w Krobii, por. Katalog Zabytków
Sztuki w Polsce, t. V, woj. poznańskie, pod red. T. RUSZ-
.CZYNSKIEJ i A. SŁAWSKIEJ, z. 4. pow. gostyński, inw.
przepr. Z. BIAŁŁOWICZ-KRYGIEROWA, Warszawa 1961, s.
26, il. 146—147.
71 Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t. II, woj. łódz-
kie, pod. red. J. Z. ŁOZIŃSKIEGO, z. 5, pow. łowicki, opr.
S. KOZAKIEWICZ i J. A. MIŁOBĘDZKI, Warszawa 1953, s.
25; kielich lubraniecki niepublikowany.
72 Kostbarkeiten aus kirchlichen Schatzkammern..., o.c.,
nr 400, il. 58—62.
wadzającą widoczny dysonans: ma ona formę owalu
poziomego (il. 9a), a przy tym jest mniejsza od pozos-
tałych. Ukazana na niej scena Złożenia do grobu róż-
ni się swym rysunkowym opracowaniem od pozosta-
łych, które zresztą także nie zachwycają starannością
wykonania. Plakietka ta nie uległa wymianie, gdyż
okalający ornament dostosowany jest do jej kształtu.
Wobec tych spostrzeżeń można stwierdzić, że wszy-
stkie plakiety nie tylko nie wyszły spod ręki Lund-
greena, ale też nie zostały sporządzone na jego za-
mówienie.
O typizacji medalionów używanych do zdobienia
aparatów kościelnych pochodzących z Augsburga,
o powtarzalności tematów i formy świadczy choćby
porównanie z kielichami Johanna Ignaza Onnensorga
z 1681 r. w kolegiacie łowickiej (il. 10, 11) i w koś-
ciele w Lubrańcu71, czy Johanna Ignaza Caspara
Bertolda z 1766 r. w kościele św. Jakuba w Strau-
bing72; dodać trzeba, że w zabytkach rokokowych
często spotkać można medaliony o wykroju niere-
gularnym. Niższa jakość plakiet rywałdzkich mogła-
by przemawiać za określeniem ich jako naśladow-
nictwa augsburskich, ale też może wynikać z maso-
wości produkcji.
Odrzucić należało by również hipotezę o wyko-
naniu całego cyborium w Augsburgu, nie tylko ze
względu na niekonsekwencje w doborze plakiet, ale
i na formę samego dzieła, jakże odmienną od osiąga-
nej przez tamtejszych złotników, którzy przejęli od
artystów francuskich rokokową koncepcję kształto-
wania przedmiotu samym ornamentem. Płaszcz na-
czynia jest wówczas zupełnie niewidoczny, a jeśli
rozluźniona warstwa ornamentalna odsłania go kształt
rozluźniona warstwa ornamentalna odsłania g 5 —
kształt jego jest pofalowany i dostosowany do biegu
dekoracji73. I ten modus rozpowszechnił się w Niem-
czech południowych, Austrii i Czechach74 z pewnymi
modyfikacjami, np. artyści wiedeńscy silniej akcentu-
ją tektonikę naczynia przy zachowaniu także podob-
nego, rozwichrzonego i nieregularnego konturu. Ele-
menty ornamentu rocaille’owego na cyborium rywałdz-
kim członowane są analogicznie jak na zabytkach
augsburskich. Odcinki grzebienia osadzone są na ma-
sywnych ceownikach, często upodabniających się do
— ornamentalnie przekształconych — gzymsów czy
przerwanych naczółków, podobne jest także opięcie
przedmiotu siatką ornamentu, która jednak — i tu
” Bernhard Heinrich Weye, dzban chrzcielny z misą,
1745—47, Augsburg, kość, ewang. św. Anny, por. H. BU-
CHHEIT, A. SCHONBERGER, E. STEINGRABER, Goldsch-
miedekunst des 18. Jahrhunderts in Augsburg und Miin-
chen. Ausstellung, Schadlerhaus, Augsburg, Bayerisches Na-
tionalmuseum Miinchen, Miinchen 1957, nr 23, il. 11.
71 Richard Fleischmann, kielich 1767 w Muzeum Rze-
miosł Art. w Pradze, por. URESOVA, o.c., nr 30; Joseph
Moser, kielich 1775, Wiedeń, Geistliche Schatzkammer, por.
HERNMARCK, O.C., il. 863.
108