DOI Artikel:
Woźniak, Michał F.: Wpływy augsburskie w zlotnictwie gdańskim XVII-XVIII stulecia
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0120
MICHAŁ WOŹNIAK
II. 17. Złotnik augsburski i złotnik małopolski (?),
monstrancja z kościoła paraf, w Połańcu, ok. 1640—
—1645 i ok. 1680. Pot. M. Woźniak.
można by wytłumaczyć dość znaczne zapóźnienie for-
my ostensorium lubiszewskiego. Dodajmy, że orygi-
nalna w Gdańsku kombinacja inicjałów składających
się na monogram złotnika stosowana była przez kilku
siedemnastowiecznych złotników augsburskich85.
Cała podstawa monstrancji lubiszewskiej, zwłasz-
cza stopa z wyraźnym przewężeniem w postaci
wklęski, ukształtowana została odmiennie od za-
bytków złotniczych augsburskich, wspólny jest jedy-
nie motyw listków akantu wychodzących z nodusa
(wzgl. trzonu) i obejmujący dolny szpic promienistej
glorii. Meinertz starał się też dostosować typ aug-
sburski do zwyczajów lokalnych, zgodnie z którymi
zaopatrywano monstrancję w parę wolutowych ra-
mion wybiegających z nodusa lub górnego odcinka
trzonu, dodając dość nietypowo dwie skośnie usytuo-
wane figurki wyobrażające Boga Ojca i Chrystusa,
osadzone na dużych kwiatach połączonych z nodusem
wątłymi ceownikami. Może właśnie ze względu na
gusty odbiorców mocno przywiązanych do wypróbo-
wanych tradycyjnych sposobów nie mógł Meinertz
wcześniej popisać się znajomością nowatorskich form,
jednak gdy nadarzyła się ku temu sposobność, mu-
siał do pewnego stopnia ulec tradycji, dając w rezul-
tacie dzieło niezbyt konsekwentnie zbudowane. Pozo-
staje ono jedynym na gruncie pruskim zabytkiem
wyrażającym te tendencje, które żywo nurtowały
środowiska złotnicze południowo-niemieckie. Całko-
wicie od nich odbiegający jest typ monstrancji bez-
ramiennej, pojawiający się w Gdańsku już w 3 tercji
XVII w., zwłaszcza zaś wariant wykształcony w na-
stępnym stuleciu88. W 4 ćwierci XVIII w. swymi
licznymi, identycznie kształtowanymi monstrancjami
nawiąże do typu południowo-niemieckiego Carl Lud-
wig Meyer87. Jednak dzieła jego są o tyle uproszczo-
ne, że niemożliwe byłaby w tej chwili rozsądzić, w
jakim ośrodku przyswoił on sobie ów schemat for-
malny; niewykluczone, że stało się to w jednym
z miast monarchii habsburskiej, może na Śląsku?
VI. Zaprezentowany teraz zostanie zabytek wyka-
zujący najsilniejsze bodaj oddziaływanie sztuki złot-
ników augsburskich, nie tylko ze względu na repre-
zentowany typ, ale także i na dekorację oraz ukształ-
towanie szczegółu. Jest to monstrancja eucharystyczna
przechowywana w skarbcu katedry pelplińskiej, a
pochodząca z klasztoru kartuskiego, dla którego spra-
85 Por. SELING, o.c., nr 1183, 1657, 1841, 1881.
81 Spośród szeregu realizacji podaję tytułem przykładu
monstrancje: Gottfrieda Schmidta wzgl. Gottfrieda Schu-
berta z ok. 1675—80 w Lubieniu Wielkim, por. Katalog Za-
bytków Sztuki w Polsce, t. XI, woj. bydgoskie, pod red.
T. CHRZANOWSKIEGO i M. KORNECKIEGO, z. 15, pow.
świecki, inw. przepr. T. CHRZANOWSKI i T. ŻURKOW-
SKA, Warszawa 1970, s. 13, 11. 166; Jakoba Bekhausena z
k. XVII w. w Maciejowicach, por. Katalog Zabytków Sztu-
ki w Polsce, t. X, woj. warszawskie, pod red. I. GALI-
CKIEJ i H. SYGIETYNSKIEJ, z. 2, pow. garwoliński, inw.
przepr. I. GALICKA, H. SYGIETYNSKA i D. KACZMA-
RZYK, Warszawa 1967, s. 17, 11. 52; Petera III Rohde z 1702
w Słubicach, por. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t.
X, d. woj. warszawskie, pod red. I. GALICKIEJ i H. SY-
GIETYNSKIEJ, z 3, cl. pow. gostyniński, oprać. I. GALI-
CKA i H. SYGIETYNSKA, wst. Inw. przepr. D. KACZMA-
RZYK, Warszawa 1975, s. 33, il. 118; Johanna Gottfrieda
Schlaubitza z 1750 w Godziszewie, por. NIELUBSZYC, o.c.,
s. 253, poz. 26, 11. 14 (tu dat. 1758); — B. CHRANICKA, Zlot-
nictwo gdańskie [w:] Gdańsk. Jego dzieje i kultura, War-
szawa 1969, 11. na s. 387; Johanna Gottfrieda Schlaubitza z
1759 w Kleinie, por. REMBOWSKA, Gdański cech..., o.c., s.
140, 216, poz. 120, il. 23.
w Publikowana tylko monstrancja w Subkowach, por.
REMBOWSKA, Gdański cech..., s. 228, poz. 160; — pozo-
stałe: w Kościerzynie, Lalkowach, Pączewie i Pogódkach w
woj. gdańskim oraz w Pieniążkowie w woj. bydgoskim w
kartotece Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie.
112
II. 17. Złotnik augsburski i złotnik małopolski (?),
monstrancja z kościoła paraf, w Połańcu, ok. 1640—
—1645 i ok. 1680. Pot. M. Woźniak.
można by wytłumaczyć dość znaczne zapóźnienie for-
my ostensorium lubiszewskiego. Dodajmy, że orygi-
nalna w Gdańsku kombinacja inicjałów składających
się na monogram złotnika stosowana była przez kilku
siedemnastowiecznych złotników augsburskich85.
Cała podstawa monstrancji lubiszewskiej, zwłasz-
cza stopa z wyraźnym przewężeniem w postaci
wklęski, ukształtowana została odmiennie od za-
bytków złotniczych augsburskich, wspólny jest jedy-
nie motyw listków akantu wychodzących z nodusa
(wzgl. trzonu) i obejmujący dolny szpic promienistej
glorii. Meinertz starał się też dostosować typ aug-
sburski do zwyczajów lokalnych, zgodnie z którymi
zaopatrywano monstrancję w parę wolutowych ra-
mion wybiegających z nodusa lub górnego odcinka
trzonu, dodając dość nietypowo dwie skośnie usytuo-
wane figurki wyobrażające Boga Ojca i Chrystusa,
osadzone na dużych kwiatach połączonych z nodusem
wątłymi ceownikami. Może właśnie ze względu na
gusty odbiorców mocno przywiązanych do wypróbo-
wanych tradycyjnych sposobów nie mógł Meinertz
wcześniej popisać się znajomością nowatorskich form,
jednak gdy nadarzyła się ku temu sposobność, mu-
siał do pewnego stopnia ulec tradycji, dając w rezul-
tacie dzieło niezbyt konsekwentnie zbudowane. Pozo-
staje ono jedynym na gruncie pruskim zabytkiem
wyrażającym te tendencje, które żywo nurtowały
środowiska złotnicze południowo-niemieckie. Całko-
wicie od nich odbiegający jest typ monstrancji bez-
ramiennej, pojawiający się w Gdańsku już w 3 tercji
XVII w., zwłaszcza zaś wariant wykształcony w na-
stępnym stuleciu88. W 4 ćwierci XVIII w. swymi
licznymi, identycznie kształtowanymi monstrancjami
nawiąże do typu południowo-niemieckiego Carl Lud-
wig Meyer87. Jednak dzieła jego są o tyle uproszczo-
ne, że niemożliwe byłaby w tej chwili rozsądzić, w
jakim ośrodku przyswoił on sobie ów schemat for-
malny; niewykluczone, że stało się to w jednym
z miast monarchii habsburskiej, może na Śląsku?
VI. Zaprezentowany teraz zostanie zabytek wyka-
zujący najsilniejsze bodaj oddziaływanie sztuki złot-
ników augsburskich, nie tylko ze względu na repre-
zentowany typ, ale także i na dekorację oraz ukształ-
towanie szczegółu. Jest to monstrancja eucharystyczna
przechowywana w skarbcu katedry pelplińskiej, a
pochodząca z klasztoru kartuskiego, dla którego spra-
85 Por. SELING, o.c., nr 1183, 1657, 1841, 1881.
81 Spośród szeregu realizacji podaję tytułem przykładu
monstrancje: Gottfrieda Schmidta wzgl. Gottfrieda Schu-
berta z ok. 1675—80 w Lubieniu Wielkim, por. Katalog Za-
bytków Sztuki w Polsce, t. XI, woj. bydgoskie, pod red.
T. CHRZANOWSKIEGO i M. KORNECKIEGO, z. 15, pow.
świecki, inw. przepr. T. CHRZANOWSKI i T. ŻURKOW-
SKA, Warszawa 1970, s. 13, 11. 166; Jakoba Bekhausena z
k. XVII w. w Maciejowicach, por. Katalog Zabytków Sztu-
ki w Polsce, t. X, woj. warszawskie, pod red. I. GALI-
CKIEJ i H. SYGIETYNSKIEJ, z. 2, pow. garwoliński, inw.
przepr. I. GALICKA, H. SYGIETYNSKA i D. KACZMA-
RZYK, Warszawa 1967, s. 17, 11. 52; Petera III Rohde z 1702
w Słubicach, por. Katalog Zabytków Sztuki w Polsce, t.
X, d. woj. warszawskie, pod red. I. GALICKIEJ i H. SY-
GIETYNSKIEJ, z 3, cl. pow. gostyniński, oprać. I. GALI-
CKA i H. SYGIETYNSKA, wst. Inw. przepr. D. KACZMA-
RZYK, Warszawa 1975, s. 33, il. 118; Johanna Gottfrieda
Schlaubitza z 1750 w Godziszewie, por. NIELUBSZYC, o.c.,
s. 253, poz. 26, 11. 14 (tu dat. 1758); — B. CHRANICKA, Zlot-
nictwo gdańskie [w:] Gdańsk. Jego dzieje i kultura, War-
szawa 1969, 11. na s. 387; Johanna Gottfrieda Schlaubitza z
1759 w Kleinie, por. REMBOWSKA, Gdański cech..., o.c., s.
140, 216, poz. 120, il. 23.
w Publikowana tylko monstrancja w Subkowach, por.
REMBOWSKA, Gdański cech..., s. 228, poz. 160; — pozo-
stałe: w Kościerzynie, Lalkowach, Pączewie i Pogódkach w
woj. gdańskim oraz w Pieniążkowie w woj. bydgoskim w
kartotece Ośrodka Dokumentacji Zabytków w Warszawie.
112