DOI Artikel:
Sloczyński, Henryk Marek: Wernyhora: wieszcba lirnika i wizja malarza
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0256
HENRYK SROCZYŃSKI
II. 1. Jan Matejko, Wernyhora, 1883, Muzeum Naród, w Kra-
kowie. Fot. J. Ochoński
prawej wieszcza) siedzi miody chłopiec trzymający ryngraf
z Matką Boską Częstochowską. Obok niego słomiany kapelusz,
kij i torba podróżna oraz pierścień. Po przeciwnej stronie
mnich prawosławny ogromnej postury, w czarnym stroju,
z zaciśniętymi masywnymi dłońmi wyciągniętymi nad stosem
noży.
Wernyhora, mimo że należy do najbardziej znanych obra-
zów Matejki, nie doczekał się do tej pory wyczerpującej analizy
treści. Piszący o twórczości artysty poświęcają temu dziełu
niewiele miejsca i ograniczają się na ogól do zdawkowych
uwag. Dziwi to tym bardziej, że istnieje wiarygodny przekaz
Tarnowskiego, iż Matejko cenił ten obraz bardziej niż wiele
innych i przywiązywał doń szczególne znaczenie. Mimo to
Tarnowski uważał, że jest to jeden z tych obrazów, które niezu-
pełnie odpowiedziały zamiarowi swego twórcy. Nie usiłował
toż odczytać myśli artysty, choć próbował tego dokonać
w wypadku tylu innych obrazów Matejki. Ograniczył się do
ogólnikowych spostrzeżeń, które sprawiają wrażenie zupełnej
bezradności wobec problematyki dzieła3. Mieczysław Treter,
autor największej monografii artystycznej Matejki w okresie
międzywojennym, określił Wernyhorę jako „piękną fan-
tazję” i dzieło „pozbawione jakichkolwiek tendencji i dy-
daktycznej myśli”. Napisał również, że obraz nie wszędzie
spotkał się z odpowiednim zrozumieniem zarówno samego tematu,
jak i artystycznej treści kompozycji, wybiegającej dałeko poza
normalne realistyczne ujęcie. Autor nie dodał jednak, jak sam
pojmuje ów temat i „artystyczną treść kompozycji”4. Fran-
cieszek Ziejka, historyk literatury, omawiając temat Werny-
hory w piśmiennictwie polskim zajmuje się także obrazem
Matejki. Trudno się jednak zgodzić z jego opinią, że dzieło
to jest jedynie apoteozą Rzeczypospolitej Jagiellonów5. Gra-
fomańską próbę interpretacji obrazu podjął sekretarz Szkoły
Sztuk Pięknych i od schyłku lat siedemdziesiątych powiernik
Matejki — Marian Gorzkowski6. Również inne omówienia,
publikowane bezpośrednio po powstaniu obrazu, nie prezentują
głębszego spojrzenia na jego problematykę.
Dziś, po upływie wieku, odczytanie myśli artysty napo-
tyka na znaczne trudności. Obrazy Matejki zawierające często
ogromne bogactwo treści historycznych nie tłumaczą się
jasno i w sposób oczywisty. Cenną pomocą w analizie obrazu
są wypowiedzi artysty. Tymczasem nie są znane jakiekolwiek
uwagi autorskie na temat idei Wernyhory. W tej sytuacji
szczególnej uwagi nabiera właściwe osadzenie obrazu w kon-
tekście innych dzieł Matejki o pokrewnej tematyce. Należy
również rozważyć stosunek artysty do wydarzeń współczes-
nych, mających mniej lub bardziej bezpośredni związek
z treścią utworu. Pod wpływem literatury romantycznej Wer-
nyhora stał się w powszechnej świadomości symbolem jedności
ziem dawnej Rzeczypospolitej w granicach przedrozbiorowych
a zarazem symbolem pojednania polsko-ukraińskiego w obliczu
wspólnego wroga —• Rosji. Wobec tego należałoby przypom-
nieć najważniejsze fakty z dziedziny współczesnych stosunków
polsko-ukraińsko-rosyjskich oraz pokazać, jak reagował na
nie Matejko. Zacznijmy jednak od określenia poglądów na
wspólną przeszłość trzech sąsiednich narodów ukształtowanych
w kręgach bliskich artyście.
Józef Szujski wywarł niewątpliwy wpływ na matejkowską
wizję dziejów Polski. Był przyjacielem artysty w latach mło-
dości, razem wozili broń do obozu Langiewicza, Matejko
czytał wszystkie jego publikacje. O duchowej bliskości i po-
dobnym widzeniu dziejów ojczystych pisali Stanisław Tar-
nowski i Michał Bobrzyński, Izydor Jabłoński i Marian Gorz-
kowski. Trudno byłoby w tym miejscu przeprowadzić szczegó-
łową analizę poglądów historycznych Matejki i Szujskiego.
3 S. TARNOWSKI, Matejko, Kraków 1897, s. 257—258.
4 M. TRETER, Matejko. Osobowość artysty, twórczość, forma, styl,
Lwów—Warszawa 1989, s. 403-—404.
5 F. ZIEJKA, Literacka legenda o Wernyhorze, „Roczn. Komisji Histo-
ryczno-Literackiej” XIII, Kraków 1975. Część tej pracy poświęcona
obrazowi Matejki zawiera pewne nieścisłości. Autor błędnie podaje datę
powstania Unii Lubelskiej, pisze o trzech (istnieją tylko dwa) obrazach
z motywem dzwonu Zygmunta, myli nazwisko Leona Kaplińskiego, który
malował Wernyhorę w 1855 r. Zob. też przyp. 17.
6 M. GORZKOWSKI, Wskazówki do nowego obrazu Jana Matejki
<iWernyhoran z pobieżnym opisem o Kozakach w ogóle, Kraków 1884.
246
II. 1. Jan Matejko, Wernyhora, 1883, Muzeum Naród, w Kra-
kowie. Fot. J. Ochoński
prawej wieszcza) siedzi miody chłopiec trzymający ryngraf
z Matką Boską Częstochowską. Obok niego słomiany kapelusz,
kij i torba podróżna oraz pierścień. Po przeciwnej stronie
mnich prawosławny ogromnej postury, w czarnym stroju,
z zaciśniętymi masywnymi dłońmi wyciągniętymi nad stosem
noży.
Wernyhora, mimo że należy do najbardziej znanych obra-
zów Matejki, nie doczekał się do tej pory wyczerpującej analizy
treści. Piszący o twórczości artysty poświęcają temu dziełu
niewiele miejsca i ograniczają się na ogól do zdawkowych
uwag. Dziwi to tym bardziej, że istnieje wiarygodny przekaz
Tarnowskiego, iż Matejko cenił ten obraz bardziej niż wiele
innych i przywiązywał doń szczególne znaczenie. Mimo to
Tarnowski uważał, że jest to jeden z tych obrazów, które niezu-
pełnie odpowiedziały zamiarowi swego twórcy. Nie usiłował
toż odczytać myśli artysty, choć próbował tego dokonać
w wypadku tylu innych obrazów Matejki. Ograniczył się do
ogólnikowych spostrzeżeń, które sprawiają wrażenie zupełnej
bezradności wobec problematyki dzieła3. Mieczysław Treter,
autor największej monografii artystycznej Matejki w okresie
międzywojennym, określił Wernyhorę jako „piękną fan-
tazję” i dzieło „pozbawione jakichkolwiek tendencji i dy-
daktycznej myśli”. Napisał również, że obraz nie wszędzie
spotkał się z odpowiednim zrozumieniem zarówno samego tematu,
jak i artystycznej treści kompozycji, wybiegającej dałeko poza
normalne realistyczne ujęcie. Autor nie dodał jednak, jak sam
pojmuje ów temat i „artystyczną treść kompozycji”4. Fran-
cieszek Ziejka, historyk literatury, omawiając temat Werny-
hory w piśmiennictwie polskim zajmuje się także obrazem
Matejki. Trudno się jednak zgodzić z jego opinią, że dzieło
to jest jedynie apoteozą Rzeczypospolitej Jagiellonów5. Gra-
fomańską próbę interpretacji obrazu podjął sekretarz Szkoły
Sztuk Pięknych i od schyłku lat siedemdziesiątych powiernik
Matejki — Marian Gorzkowski6. Również inne omówienia,
publikowane bezpośrednio po powstaniu obrazu, nie prezentują
głębszego spojrzenia na jego problematykę.
Dziś, po upływie wieku, odczytanie myśli artysty napo-
tyka na znaczne trudności. Obrazy Matejki zawierające często
ogromne bogactwo treści historycznych nie tłumaczą się
jasno i w sposób oczywisty. Cenną pomocą w analizie obrazu
są wypowiedzi artysty. Tymczasem nie są znane jakiekolwiek
uwagi autorskie na temat idei Wernyhory. W tej sytuacji
szczególnej uwagi nabiera właściwe osadzenie obrazu w kon-
tekście innych dzieł Matejki o pokrewnej tematyce. Należy
również rozważyć stosunek artysty do wydarzeń współczes-
nych, mających mniej lub bardziej bezpośredni związek
z treścią utworu. Pod wpływem literatury romantycznej Wer-
nyhora stał się w powszechnej świadomości symbolem jedności
ziem dawnej Rzeczypospolitej w granicach przedrozbiorowych
a zarazem symbolem pojednania polsko-ukraińskiego w obliczu
wspólnego wroga —• Rosji. Wobec tego należałoby przypom-
nieć najważniejsze fakty z dziedziny współczesnych stosunków
polsko-ukraińsko-rosyjskich oraz pokazać, jak reagował na
nie Matejko. Zacznijmy jednak od określenia poglądów na
wspólną przeszłość trzech sąsiednich narodów ukształtowanych
w kręgach bliskich artyście.
Józef Szujski wywarł niewątpliwy wpływ na matejkowską
wizję dziejów Polski. Był przyjacielem artysty w latach mło-
dości, razem wozili broń do obozu Langiewicza, Matejko
czytał wszystkie jego publikacje. O duchowej bliskości i po-
dobnym widzeniu dziejów ojczystych pisali Stanisław Tar-
nowski i Michał Bobrzyński, Izydor Jabłoński i Marian Gorz-
kowski. Trudno byłoby w tym miejscu przeprowadzić szczegó-
łową analizę poglądów historycznych Matejki i Szujskiego.
3 S. TARNOWSKI, Matejko, Kraków 1897, s. 257—258.
4 M. TRETER, Matejko. Osobowość artysty, twórczość, forma, styl,
Lwów—Warszawa 1989, s. 403-—404.
5 F. ZIEJKA, Literacka legenda o Wernyhorze, „Roczn. Komisji Histo-
ryczno-Literackiej” XIII, Kraków 1975. Część tej pracy poświęcona
obrazowi Matejki zawiera pewne nieścisłości. Autor błędnie podaje datę
powstania Unii Lubelskiej, pisze o trzech (istnieją tylko dwa) obrazach
z motywem dzwonu Zygmunta, myli nazwisko Leona Kaplińskiego, który
malował Wernyhorę w 1855 r. Zob. też przyp. 17.
6 M. GORZKOWSKI, Wskazówki do nowego obrazu Jana Matejki
<iWernyhoran z pobieżnym opisem o Kozakach w ogóle, Kraków 1884.
246