DOI Artikel:
Komunikaty
DOI Artikel:Komorowski, Waldemar: Czy Ferdynand Nax przebudowywał krakowska̜ rezydencje̜ Urszuli De̜bińskiej?
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0342
KOMUNIKATY
na rogu Rynku Głównego i ulicy Brackiej. Jedynym ma-
terialnym dowodem istnienia zwieńczenia elewacji w formie
attyki z rzeźbiarską, dekoracją jest uszkodzony wazon (il. 2),
znaleziony ostatnio w jednym z pomieszczeń dawnego pałacu
Dębińskiej. Jego forma, wielkość i materiał sugerują, że nie
mógł służyć jako ozdoba wnętrza.
Nasuwa się pytanie, kiedy nastąpiła przebudowa kamienicy
na miejski pałac. Jedna data graniczna jest znana — to rok
1787, kiedy to E. Murray złożył do druku swoje Opisanie
Krakowa, gdzie pałac Dębińskiej wzmiankowany jest jako
budowla świeżo wystawiona. Drugiej daty granicznej należy
szukać w biografii właścicielki pałacu.
Urszula z Morsztynów Dębińska była osobą znaną i li-
czącą się w okresie ostatnich lat panowania, Stanisława
Augusta. Słynęła nie tylko z dobrego smaku, lecz i nieby-
wałej energii, dzięki której osiągnęła znaczne wpływy poli-
tyczne7. W roku 1777, po śmierci męża Franciszka Rawicz
Dębińskiego, starosty wolbromskiego8, została jedyną spad-
kobierczynią jego wielkiego majątku, w skład którego wcho-
dziły m.in. włości położono wokół Szczekocin i Wolbromia.
Około 1770 r. przystąpiła do wznoszenia barokowo-klasycys-
tycznej rezydencji w Szczekocinach, której projekt przypi-
sywany jest Ferdynandowi Naxowi. Nieco później zbudowała
dwór w Rusinowie, również atrybuowany temu architektowi9.
Przebudowę swej krakowskiej siedziby podjęła dopiero po
śmierci męża (w inwentarzu z 1777 r. dom przy ul. Sław-
kowskiej opisany jest jako budowla jeszcze nie przebudowa-
na10). Pałac Dębińskiej powstał zatem w dziesięcioleciu
między rokiem 1777 a 1787.
Kto był jego twórcą? Nie można wykluczyć, że właśnie
Ferdynand Nax, któremu przypisywana jest realizacja
obydwu krakowskich pałaców rodziny Wodzickich11. Autor-
stwo nie zostało wprawdzie potwierdzone źródłowo, ale
zastosowanie w dekoracji elewacji tych pałaców charakte-
rystycznych motywów, typowycli dla udokumentowanych
dzieł Naxa, czyni atrybucję bardzo pewną. Wśród środków
plastycznych używanych przez Naxa we wznoszonych przez
niego budowlach wciąż powtarza się motyw ślepej balustrady,
dźwigającej rzeźbione przedstawienia figuralne i wazony.
Posiadają ten motyw obydwa pałace Wodzickich, posiadał
go też pałac Dębińskiej — są to owo „figury na balustradach”,
o których mówią dokumenty z 1815 i 1816 roku.
Fakt, że przebudowa trzech siedzib arystokratycznych
w Krakowie nastąpiła mniej więcej w tym samym czasie i że
realizacja dwóch z nich przypisywana jest jednemu architek-
towi, może wskazywać, że i trzecia adaptacja była przepro-
II. 4. Wnętrze gabinetu dawnego pałacu Urszuli Dębińskiej.
Fotografia z 1927 r. Repr. R. Kisiel
wadzona przez tego architekta. Potwierdzają to, w pewnym
stopniu, wspomniane rzeźby na elewacji.
W połowie lat siedemdziesiątych XIX w. dawny pałac
Dębińskiej kupił Aleksander Czartoryski i przebudował
gruntownie według projektu Maksymiliana Nitscha12. Nad-
budowano drugie piętro, zmieniono układ komunikacyjny,
a elewacjo pokryto neorenosansową dekoracją (ii. 3). Z pałacu
Dębińskiej zachowało się jedynie wyposażenie niektórych
wnętrz13 (il. 4) oraz uszkodzony wazon z elewacji.
Kraków
7 K. STĘPIŃSKA, Pałace i zamki w Polsce datcniej i dziś, t. II, War-
szawa 1980, s. 61—62.
3 L. ŁĘTOWSKI, Miscellanea, t. I, Kraków 1866, s. 128.
9 W. TATARKIEWICZ, Opole i Nałęczów — Merlini i Nax, „Biul.
Hist. Sztuki” XVIII, 1956, nr 2, s. 261—263.
10 Inwentarz dóbr wszelkich, mobiliów i gotowych summ sławnej pamięci
Jaśnie Wielmożnego Franciszka Rawicz Dębińskiego..., 1777, Biblioteka
Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, sygn. 13014/III.
11 T. DOBROWOLSKI, Sztuka polska od czasów najdawniejszych do
ostatnich, Kraków 1974, s. 500.
12 ABJI, ul. Sławkowska 5, dok. nr 1 z 26 III 1874 r.
13 Z cenniejszych elementów wyposażenia wymienić należy drewniane
boazerie w trzech pomieszczeniach pierwszego piętra. W czasie przebudowy
pałacu prowadzonej przez M. Nitscha umiejętnie połączono stare boazerie
z nowym, eklektycznym wystrojem. W 1927 r. boazerię znajdującą się
w jednym z pomieszczeń zdemontowano i złożono w magazynach lluzeum
Narodowego w Krakowie. Boazerie te prezentują wysoka klasę artystyczną
i niewykluczone, że są dziełem Józefa Lebruna, architekta zajmującego
się urządzaniem wnętrz osiemnastowiecznych rezydencji krakowskich.
332
na rogu Rynku Głównego i ulicy Brackiej. Jedynym ma-
terialnym dowodem istnienia zwieńczenia elewacji w formie
attyki z rzeźbiarską, dekoracją jest uszkodzony wazon (il. 2),
znaleziony ostatnio w jednym z pomieszczeń dawnego pałacu
Dębińskiej. Jego forma, wielkość i materiał sugerują, że nie
mógł służyć jako ozdoba wnętrza.
Nasuwa się pytanie, kiedy nastąpiła przebudowa kamienicy
na miejski pałac. Jedna data graniczna jest znana — to rok
1787, kiedy to E. Murray złożył do druku swoje Opisanie
Krakowa, gdzie pałac Dębińskiej wzmiankowany jest jako
budowla świeżo wystawiona. Drugiej daty granicznej należy
szukać w biografii właścicielki pałacu.
Urszula z Morsztynów Dębińska była osobą znaną i li-
czącą się w okresie ostatnich lat panowania, Stanisława
Augusta. Słynęła nie tylko z dobrego smaku, lecz i nieby-
wałej energii, dzięki której osiągnęła znaczne wpływy poli-
tyczne7. W roku 1777, po śmierci męża Franciszka Rawicz
Dębińskiego, starosty wolbromskiego8, została jedyną spad-
kobierczynią jego wielkiego majątku, w skład którego wcho-
dziły m.in. włości położono wokół Szczekocin i Wolbromia.
Około 1770 r. przystąpiła do wznoszenia barokowo-klasycys-
tycznej rezydencji w Szczekocinach, której projekt przypi-
sywany jest Ferdynandowi Naxowi. Nieco później zbudowała
dwór w Rusinowie, również atrybuowany temu architektowi9.
Przebudowę swej krakowskiej siedziby podjęła dopiero po
śmierci męża (w inwentarzu z 1777 r. dom przy ul. Sław-
kowskiej opisany jest jako budowla jeszcze nie przebudowa-
na10). Pałac Dębińskiej powstał zatem w dziesięcioleciu
między rokiem 1777 a 1787.
Kto był jego twórcą? Nie można wykluczyć, że właśnie
Ferdynand Nax, któremu przypisywana jest realizacja
obydwu krakowskich pałaców rodziny Wodzickich11. Autor-
stwo nie zostało wprawdzie potwierdzone źródłowo, ale
zastosowanie w dekoracji elewacji tych pałaców charakte-
rystycznych motywów, typowycli dla udokumentowanych
dzieł Naxa, czyni atrybucję bardzo pewną. Wśród środków
plastycznych używanych przez Naxa we wznoszonych przez
niego budowlach wciąż powtarza się motyw ślepej balustrady,
dźwigającej rzeźbione przedstawienia figuralne i wazony.
Posiadają ten motyw obydwa pałace Wodzickich, posiadał
go też pałac Dębińskiej — są to owo „figury na balustradach”,
o których mówią dokumenty z 1815 i 1816 roku.
Fakt, że przebudowa trzech siedzib arystokratycznych
w Krakowie nastąpiła mniej więcej w tym samym czasie i że
realizacja dwóch z nich przypisywana jest jednemu architek-
towi, może wskazywać, że i trzecia adaptacja była przepro-
II. 4. Wnętrze gabinetu dawnego pałacu Urszuli Dębińskiej.
Fotografia z 1927 r. Repr. R. Kisiel
wadzona przez tego architekta. Potwierdzają to, w pewnym
stopniu, wspomniane rzeźby na elewacji.
W połowie lat siedemdziesiątych XIX w. dawny pałac
Dębińskiej kupił Aleksander Czartoryski i przebudował
gruntownie według projektu Maksymiliana Nitscha12. Nad-
budowano drugie piętro, zmieniono układ komunikacyjny,
a elewacjo pokryto neorenosansową dekoracją (ii. 3). Z pałacu
Dębińskiej zachowało się jedynie wyposażenie niektórych
wnętrz13 (il. 4) oraz uszkodzony wazon z elewacji.
Kraków
7 K. STĘPIŃSKA, Pałace i zamki w Polsce datcniej i dziś, t. II, War-
szawa 1980, s. 61—62.
3 L. ŁĘTOWSKI, Miscellanea, t. I, Kraków 1866, s. 128.
9 W. TATARKIEWICZ, Opole i Nałęczów — Merlini i Nax, „Biul.
Hist. Sztuki” XVIII, 1956, nr 2, s. 261—263.
10 Inwentarz dóbr wszelkich, mobiliów i gotowych summ sławnej pamięci
Jaśnie Wielmożnego Franciszka Rawicz Dębińskiego..., 1777, Biblioteka
Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu, sygn. 13014/III.
11 T. DOBROWOLSKI, Sztuka polska od czasów najdawniejszych do
ostatnich, Kraków 1974, s. 500.
12 ABJI, ul. Sławkowska 5, dok. nr 1 z 26 III 1874 r.
13 Z cenniejszych elementów wyposażenia wymienić należy drewniane
boazerie w trzech pomieszczeniach pierwszego piętra. W czasie przebudowy
pałacu prowadzonej przez M. Nitscha umiejętnie połączono stare boazerie
z nowym, eklektycznym wystrojem. W 1927 r. boazerię znajdującą się
w jednym z pomieszczeń zdemontowano i złożono w magazynach lluzeum
Narodowego w Krakowie. Boazerie te prezentują wysoka klasę artystyczną
i niewykluczone, że są dziełem Józefa Lebruna, architekta zajmującego
się urządzaniem wnętrz osiemnastowiecznych rezydencji krakowskich.
332