DOI Heft:
Spis Treści
DOI Artikel:Paszenda, Jerzy: [Rezension von: Richard Bösel, Jesuitenarchitektur in Italien 1540-1773, Teil 1, Die Baudenkmäler der römischen und der neapolitanischen Ordensprovinz]
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48918#0180
RECENZJE
Fasada Coli egium Romanum była budowana w formie tak
skromnej, że fundator, papież Grzegorz XIII kazał ją zburzyć
i wybudować na nowo z użyciem elementów ciosowych.
Władze zakonne uznały, że ta nowa fasada nie licuje z ubó-
stwem zakonnym. Jednak wbrew wyraźnemu zakazowi była
naśladowanawPalermoi wkilku innych kolegiach na Sycylii.
Wzorem wielokrotnie naśladowanym był jezuicki kościół S.
Fedele w Mediolanie. Jego kamień węgielny poświęcił kard.
Karol Boromeusz w 1569 r., a projekt sporządził Pellegrino
Tibaldi, architekt kardynała. Kompozycja wnętrza tego ko-
ścioła wyraźnie nawiązuje do antyku, mianowicie do tepida-
rium w termach Dioklecjana, przebudowanego na kościół S.
Maria degli Angeli. Przebudowy dokonał Michał Anioł na
polecenie Piusa IV, który był wujem Boromeusza. Nawa
kościoła S. Fedele składa się z dwóch wielkich kwadratowych
przęseł nakrytych sklepieniami kopulastymi, wspierającymi
się na sześciu kolumnach, co razem tworzy podwójny balda-
chim. Ściany boczne podzielone są na wzór łuku triumfalne-
go, którego środek zajmuje wnęka ołtarzowa, a w bocznych
częściach są małe empory. Ten schemat był kilkakrotnie
powtórzony w różnych kościołach.
Tibaldi stworzyłteż odmianę tego typu w kościele jezuic-
kim SS. Martiri w Turynie (rozp. 1577). W tak samo dwuprzę-
słowej sali zamiast kolumn dał pilastry (w środku parzyste) i
nakrył kolebką z lunetami. Na ścianach zamiast łuków trium-
falnych dał otwory kaplic w kształcie serliany wspartej na
dwóch kolumnach. I ten schemat był wielokrotnie powtarza-
ny. Bósel wymienia 4 kościoły i 4 projekty nie zrealizowane.
Jezuita Ciriaco Pichi zastosował system S. Fedele do
znacznie mniejszego kościoła w Sansepolcro (1653-81), a
potem zmodyfikował go w Arezzo (rozp. 1667) - zamiast 6
kolumn dał 8 pilastrów, sklepienie krzyżowe, ale zachował
podział ścian na zasadzie łuku triumfalnego.
Inną odmianę tego typu reprezentuje kościół jezuicki w
Pistoi (proj. Tomasz Ramignani SJ ok. 1650). Pomiędzy dwa
kwadratowe przęsła wstawił wąską przestrzeń z bocznym
wejściem na osi poprzecznej. Prosty gzyms i kolebka z lune-
tami zacierają podział na dwie części i tworzą jednolitą nawę
z alternacjąprzęsełróżnej szerokości według schematu c-a-c-
b-c-a-c (a - arkada kaplicy, b - wejście boczne i empora, c -
wnęka na konfesjonał). Ten układ uważano za bardzo prakty-
czny i naśladowano kilkakrotnie. Brat Serafino Fabrini SJ w
nie zrealizowanych projektach dla Montepulciano zapropo-
nował redukcję tego schematu o dwa przęsła, dając układ
a-c-b-c-a- lub c-a-b-a-c. Przez to zatarł zupełnie podział na
kwadraty; z pierwowzoru pozostał tylko łuk triumfalny w
podziałach ścian.
Również Andrea Pozzo SJ modyfikował ten schemat. W
projekcie na rzymski kościół S. Apollinare (przed 1696) i w
kościele jezuickim w Trydencie (1700-11) zamiast sześciu
kolumn pierwowzoru dał masywne filary z nałożonymi pila-
strami i z emporą wewnątrz. Powstały przez to trzy dodatkowe
wąskie przęsła, tworzące rytm b-a-b-a-b. Ściany z łukiem
triumfalnym przesunął w głąb kaplic i połączył z nastawą
ołtarzową (duży obraz zamiast arkady środkowej). W ten
sposób wytworzył nowy typ, który jest już ścienno-filarowy.
I on był kilkakrotnie naśladowany.
Typ wnętrza, wywodzący się od S. Fedele, był stosowany
przez dwa wieki, a poprzez traktat Pozza rozszerzył się na
kraje sąsiednie. Jeszcze w 1760 r. powstała wierna kopia
pierwowzoru w farze Caprino Bergamasco.
R. Bósel stwierdza żywotność typów i tradycji w zakonie,
ale równocześnie podaje szereg przykładów naśladowania
tych typów poza fundacjami jezuickimi, w kościołach para-
fialnych i innych zakonów. Także sam pierwowzór (S. Fede-
le) był dziełem świeckiego architekta.
Natomiast zaskakująco mało jest naśladownictw rzym-
skiego Gesii. Istotną cechą tego kościoła jest zestawienie
części centralnej z części a podłu żną, a ta cech a prawi e ni e była
powtarzana. Najbardziej zbliżony jest kościół jezuicki S. Lu-
cia w Boloni. Projektował go wiatach 1621-23 G.B. Alleotti,
zwany Argenta, a projekt poprawił Girolamo Rainaldi. Ko-
ściół ten nie został nigdy całkowicie ukończony. Nawę głów-
ną zamknięto apsydą, amury transeptu i prezbiterium stojądo
dziś nie nakryte. Jezuici uważali ten kościół za poprawioną
wersję rzymskiego Gesii. W 1636 r. Fabrizio Franceschi SJ
pisze, że jest to tutto il Gesii corretto, w 1666 r. Massini stwier-
dza, że jest to replika peró ampliata e corretta, w 1686 r.
Malvasia pisze, że ulepszono kaplicepiu ample e magnifiche.
Zmiany polegały na dodaniu pary małych kaplic przy fasa-
dzie, aby wraz z kaplicami przy transepcie "obramiały" nawę
i nadały jej symetrię do osi poprzecznej. Empory dano tylko
nad tymi mniejszymi kaplicami, natomiast na większych ka-
plicach dano kopułki z latarniami. Mimo tych poprawek ko-
ściółboloński jest najbardziej podobny do rzymskiego wzoru.
Badania R. Bósela wykazały także na terenie Italii wielką
różnorodność kościołów jezuickich. Stwierdza on, że "jezui-
cka produkcja budowlana nie daje bynajmniej jednolitego
obrazu: występują zaskakujące różnice jakościowe, które nie
zawsze dadzą się wyjaśnić środowiskiem kulturowym. Nie
tylko w odległych miejscach, ale także w wielkich ośrodkach
kultury zakon tworzył czasem budowle, które byśmy chętnie
i bez zastanowienia określili jako prowincjonalne i zacofane.
Naturalnie bywa także odwrotnie"4.
170
Fasada Coli egium Romanum była budowana w formie tak
skromnej, że fundator, papież Grzegorz XIII kazał ją zburzyć
i wybudować na nowo z użyciem elementów ciosowych.
Władze zakonne uznały, że ta nowa fasada nie licuje z ubó-
stwem zakonnym. Jednak wbrew wyraźnemu zakazowi była
naśladowanawPalermoi wkilku innych kolegiach na Sycylii.
Wzorem wielokrotnie naśladowanym był jezuicki kościół S.
Fedele w Mediolanie. Jego kamień węgielny poświęcił kard.
Karol Boromeusz w 1569 r., a projekt sporządził Pellegrino
Tibaldi, architekt kardynała. Kompozycja wnętrza tego ko-
ścioła wyraźnie nawiązuje do antyku, mianowicie do tepida-
rium w termach Dioklecjana, przebudowanego na kościół S.
Maria degli Angeli. Przebudowy dokonał Michał Anioł na
polecenie Piusa IV, który był wujem Boromeusza. Nawa
kościoła S. Fedele składa się z dwóch wielkich kwadratowych
przęseł nakrytych sklepieniami kopulastymi, wspierającymi
się na sześciu kolumnach, co razem tworzy podwójny balda-
chim. Ściany boczne podzielone są na wzór łuku triumfalne-
go, którego środek zajmuje wnęka ołtarzowa, a w bocznych
częściach są małe empory. Ten schemat był kilkakrotnie
powtórzony w różnych kościołach.
Tibaldi stworzyłteż odmianę tego typu w kościele jezuic-
kim SS. Martiri w Turynie (rozp. 1577). W tak samo dwuprzę-
słowej sali zamiast kolumn dał pilastry (w środku parzyste) i
nakrył kolebką z lunetami. Na ścianach zamiast łuków trium-
falnych dał otwory kaplic w kształcie serliany wspartej na
dwóch kolumnach. I ten schemat był wielokrotnie powtarza-
ny. Bósel wymienia 4 kościoły i 4 projekty nie zrealizowane.
Jezuita Ciriaco Pichi zastosował system S. Fedele do
znacznie mniejszego kościoła w Sansepolcro (1653-81), a
potem zmodyfikował go w Arezzo (rozp. 1667) - zamiast 6
kolumn dał 8 pilastrów, sklepienie krzyżowe, ale zachował
podział ścian na zasadzie łuku triumfalnego.
Inną odmianę tego typu reprezentuje kościół jezuicki w
Pistoi (proj. Tomasz Ramignani SJ ok. 1650). Pomiędzy dwa
kwadratowe przęsła wstawił wąską przestrzeń z bocznym
wejściem na osi poprzecznej. Prosty gzyms i kolebka z lune-
tami zacierają podział na dwie części i tworzą jednolitą nawę
z alternacjąprzęsełróżnej szerokości według schematu c-a-c-
b-c-a-c (a - arkada kaplicy, b - wejście boczne i empora, c -
wnęka na konfesjonał). Ten układ uważano za bardzo prakty-
czny i naśladowano kilkakrotnie. Brat Serafino Fabrini SJ w
nie zrealizowanych projektach dla Montepulciano zapropo-
nował redukcję tego schematu o dwa przęsła, dając układ
a-c-b-c-a- lub c-a-b-a-c. Przez to zatarł zupełnie podział na
kwadraty; z pierwowzoru pozostał tylko łuk triumfalny w
podziałach ścian.
Również Andrea Pozzo SJ modyfikował ten schemat. W
projekcie na rzymski kościół S. Apollinare (przed 1696) i w
kościele jezuickim w Trydencie (1700-11) zamiast sześciu
kolumn pierwowzoru dał masywne filary z nałożonymi pila-
strami i z emporą wewnątrz. Powstały przez to trzy dodatkowe
wąskie przęsła, tworzące rytm b-a-b-a-b. Ściany z łukiem
triumfalnym przesunął w głąb kaplic i połączył z nastawą
ołtarzową (duży obraz zamiast arkady środkowej). W ten
sposób wytworzył nowy typ, który jest już ścienno-filarowy.
I on był kilkakrotnie naśladowany.
Typ wnętrza, wywodzący się od S. Fedele, był stosowany
przez dwa wieki, a poprzez traktat Pozza rozszerzył się na
kraje sąsiednie. Jeszcze w 1760 r. powstała wierna kopia
pierwowzoru w farze Caprino Bergamasco.
R. Bósel stwierdza żywotność typów i tradycji w zakonie,
ale równocześnie podaje szereg przykładów naśladowania
tych typów poza fundacjami jezuickimi, w kościołach para-
fialnych i innych zakonów. Także sam pierwowzór (S. Fede-
le) był dziełem świeckiego architekta.
Natomiast zaskakująco mało jest naśladownictw rzym-
skiego Gesii. Istotną cechą tego kościoła jest zestawienie
części centralnej z części a podłu żną, a ta cech a prawi e ni e była
powtarzana. Najbardziej zbliżony jest kościół jezuicki S. Lu-
cia w Boloni. Projektował go wiatach 1621-23 G.B. Alleotti,
zwany Argenta, a projekt poprawił Girolamo Rainaldi. Ko-
ściół ten nie został nigdy całkowicie ukończony. Nawę głów-
ną zamknięto apsydą, amury transeptu i prezbiterium stojądo
dziś nie nakryte. Jezuici uważali ten kościół za poprawioną
wersję rzymskiego Gesii. W 1636 r. Fabrizio Franceschi SJ
pisze, że jest to tutto il Gesii corretto, w 1666 r. Massini stwier-
dza, że jest to replika peró ampliata e corretta, w 1686 r.
Malvasia pisze, że ulepszono kaplicepiu ample e magnifiche.
Zmiany polegały na dodaniu pary małych kaplic przy fasa-
dzie, aby wraz z kaplicami przy transepcie "obramiały" nawę
i nadały jej symetrię do osi poprzecznej. Empory dano tylko
nad tymi mniejszymi kaplicami, natomiast na większych ka-
plicach dano kopułki z latarniami. Mimo tych poprawek ko-
ściółboloński jest najbardziej podobny do rzymskiego wzoru.
Badania R. Bósela wykazały także na terenie Italii wielką
różnorodność kościołów jezuickich. Stwierdza on, że "jezui-
cka produkcja budowlana nie daje bynajmniej jednolitego
obrazu: występują zaskakujące różnice jakościowe, które nie
zawsze dadzą się wyjaśnić środowiskiem kulturowym. Nie
tylko w odległych miejscach, ale także w wielkich ośrodkach
kultury zakon tworzył czasem budowle, które byśmy chętnie
i bez zastanowienia określili jako prowincjonalne i zacofane.
Naturalnie bywa także odwrotnie"4.
170