Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (57.1995)

PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW

1613 r. podlegał stopniowej polonizacji. Omawia latynizację
architektury i wnętrz cerkiewnych, na którą wpłynęły zmiany
w liturgii, a także zmiany w ikonografii. Podkreśla okcydenta-
lizację cerkwi drewnianych, zwłaszcza "łemkowskich", które
"współistniały z drewnianymi kościołami Małopolski". O
wpływie tradycji wschodniej na łacińską kulturę religijną
świadczy natomiast zjawisko popularności przedstawienia
Matki Boskiej z Dzieciątkiem w typie Hodegetrii i zwyczaj
przyozdabiania na sposób wschodni tych obrazów, które uz-
nawano za słynące łaskami.
Romuald Biskupski, Sztuka kościoła prawosławnego i
unickiego na terenie diecezji przemyskiej w XVII iw pierwszej
połowie XVIII wieku. W historii malarstwa ikonowego autor
wyróżnia dwie cezury czasowe: 1. Przełom XVI i XVII w.,
kiedy to po okresie stagnacji u schyłku XVI w., tradycyjna
konwencja artystyczna ulega zmianie. W XVII w. proces ten
dokonuje się w Bułgarii, Grecji, Macedonii, Rosji, Serbii i na
ziemiach ruskich Rzeczpospolitej, które autor określa mia-
nem Ukrainy. W tym właśnie wieku nastąpiło odrodzenie
ukraińskiego [czyli, jak go wówczas nazywano: ruskiego-Z.
S.] malarstwa ikonowego. Szczególna jest tu rola Lwowa,
swoistego tygla kulturowego, w którym kultura ruska współ-
istniała z zachodnią. Odrodzenie mogła zainicjować jedna
silna indywidualność -może Teodor Senkowycz. Autor okre-
śla nowy styl malowania ikon i wymienia ich najważniejsze
zespoły, podkreślając zróżnicowanie między twórczością mi-

strzów w centrum rejonu i na peryferiach; 2. Przełom XVII i
XVIII w., kiedy to tradycyjne przedstawienia ulegają prze-
kształceniom i okcydentalizacji pod wpływem zapożyczeń ze
sztuki zachodniej, z malarstwa, grafiki książkowej i ulotnej.
Autor charakteryzuje twórczość XVII i 1. poł. XVIII w.,
wymienia malarzy, przeważnie prowincjonalnych, i miejsco-
wości, w których działały warsztaty. Wskazuje również i
wyjaśnia przyczyny rozpowszechnienia rzadkich dotychczas
wariantów ikonograficznych. W dalszej części pracy autor
podkreśla potrzebę pogłębienia badań nad "sztuką pounijną",
które to badania powinny objąć nie tylko malarstwo, ale też
wyposażenie świątyń. Na zakończenie wspomina o stanie
zachowania zabytków, w muzeach i in situ, wymienia też
osoby i instytucje szczególnie zasłużone dla ich ratowania. W
aneksach podaje przykładowo teksty inskrypcji na ikonach,
przedmiotach liturgicznych i w księgach.
Janusz Polaczek, Andrzej Ryszkiewicz, Na pograniczu
kultur. Ks. Mikołaj Tereinski (1723-1790) - barokowy malarz
przemyski. Autorzy przedstawiają historię życia i twórczości
tego malarza, omawiają przypisywane mu obrazy i dyskutują
atrybucję najważniejszego z nich - portretu rodziny Krasic-
kich z Dubiecka (1753). Twórczość Tereinskiego, typowa dla
dziejów sztuki przemyskiej, świadczy o zgodnym współist-
nieniu kultury ruskiej i polskiej w Rzeczpospolitej w XVIII
stuleciu.
Zofia Szanter

"Łemkowie w historii i kulturze Karpat". Praca zbiorowa pod red. J. Czajkowskiego.
Cz. II. Sanok 1994 ss.368

W materiałach z konferencji zorganizowanej w 1992 r.
przez Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku zamiesz-
czono następujące artykuły:
Jerzy Czajkowski, Cerkwie na Podkarpaciu, w XVII do
XIX w. - autor przedstawia interesujący przegląd architektury
cerkiewnej na terenach objętych osadnictwem kultury woło-
sko-ruskiej (okolice Sanoka, Leska i obecnej Łemkowszczy-
zny). Podaje daty budowy, a także charakterystykę architektu-
ry i wyposażenia świątyń oraz dane z historii wsi i parochii w
świetle niepublikowanych inwentarzy cerkiewnych z 1. poł.
XIX w.
Ryszard Brykowski, Kolejne fazy rozwoju cerkiewnego
krajobrazu na ziemi sanockiej i w południowej części ziemi
przemyskiej (w. XVIII-XX) — początki zasiedlenia omawia-
nych terenów autor wiąże z czasem panowania Kazimierza
Wielkiego, kiedy to napłynął polski, ruski a także niemiecki
i wołoski "element osadniczy". Ten ostatni, "wędrowny i
pasterski", przybywał falami od 1. poł. XIV po połowę XVII
w. i "przekształcał się z wołoskiego na wołosko - ruski".
Autor wskazuje na konieczność podjęcia badań archiwalnych
i architektonicznych, bez których można na razie określić
jedynie obraz rozwoju architektury cerkiewnej od 3. tercji

XVIII w. Uwzględniając ok. 170 świątyń (zachowanych, bądź
znanych z przekazów ikonograficznych), określa typy najstar-
szych cerkwi na omawianym terenie: 1. trójdzielna jednoko-
pułowa; 2. trójdzielna trójkopułowa; 3. krzyżowa jednokopu-
łowa; 4. wieżowa; 5. bojkowska; 6. łemkowska. Porusza też
kwestię latynizacji architektury cerkiewnej, w związku z któ-
rą wyróżnia dwa typy cerkwi bezkopułowych: 1. trójdzielny
(7 wariantów); 2. dwudzielny (9 wariantów) oraz grupę cerk-
wi jednoprzestrzennych (3 warianty). Omawia adaptację form
architektury zachodniej w obiektach cerkiewnych w 1. poł.
XIX w. oraz kierunki rozwoju architektury cerkiewnej po
połowie XIX w. (ukraiński styl narodowy). W podsumowaniu
formułuje roboczą tezę o różnorodności architektury cerkiew-
nej na obszarze zamieszkałym przez Dolinian.
Ryszard Brykowski, Łemkowska architektura cerkiewna
— opierając się na swej publikacji Łemkowska drewniana
architektura cerkiewna w Polsce, na Słowacji i Rusi Zakar-
packiej (Wrocław - Warszawa 1986) autor rozszerza katalog
cerkwi o nowy materiał ikonograficzny' i o cerkwie Rusi
Zakarpackiej, dostrzega też konieczność uwzględnienia obie-
któw murowanych. Zamiast określenia "typ północny - schył-
kowy" wprowadza "typpowszechny-schyłkowy" i wyróżnia

392