DOI issue:
Nr. 3-4
DOI article:Krawcow, Sergiej R.: Kompozycja i symbolika miast nowożytnych na Rusi Czerwonej
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48918#0247
ARTYKUŁY I KOMUNIKATY
Biuletyn Historii Sztuki
R.LV11,1995, Nr 3-4
PLISSN 0006-3967
SERGIEJ R. KRAWCÓW
Uniwersytet w Jerozolimie, Wydział Sztuki Żydowskiej
KOMPOZYCJA I SYMBOLIKA MIAST NOWOŻYTNYCH
NA RUSI CZERWONEJ
1. Badania treści ideowych miast często napotykają
poważne trudności wynikające z kilku przyczyn. Wśród
nich wymienić należy z jednej strony samą wieloznacz-
ność miasta, jako utworu powstającego przez długie lata
lub wieki, przy udziale wielu osób i wspólnot, co zazwy-
czaj musialo komplikować realizację jednolitego zamia-
ru, a z drugiej strony, brak źródeł pisanych, które wyjaś-
nić by mogły domniemywaną symbolikę dzieła urbani-
stycznego. Pod tym względem miasta (zwłaszcza pry-
watne) założone w czasach nowożytnych na Rusi Czer-
wonej umożliwiają stosunkowo pomyślną penetrację.
Magnaci, którzy byli na ogół ich fundatorami, dyspono-
wać bowiem mogli tak znacznymi zasobami material-
nymi i potencjałem intelektualnym, że możliwa stawała
się konsekwentna i stosunkowo szybka realizacja pra-
cochłonnych i skomplikowanych programów, wprzęg-
niętych w reguły barokowej retoryki i dydaktyki. Ponad-
to, mamy szczęście dysponować, wprawdzie nieliczny-
mi, tekstami rzucającymi światło na program ideowy
oraz symbolikę wspomnianych dzieł urbanistycznych.
2. Urbanistyka doby nowożytnej kontynuowała w
pewnym stopniu zasady kompozycyjne swej poprzedni-
czki - regularnej urbanistyki późnego średniowiecza.
Jak wynika z badań autora1, w owej urbanistyce XIV —
XVI w. można także dostrzec obecność pewnych ideo-
wych założeń. Przemawia za tym zwyczaj orientowania
rynku, a wraz z nim całego układu miejskiego według
stron świata, co od czasów najdawniejszych służyło
upodobnieniu miasta do makrokosmosu. Regulacje
ograniczające prawa osiedlania się przy rynku, kierowa-
ne do Żydów i "schizmatyków", świadczyć mogą o
sakralizacji przestrzeni miejskiej, a zwłaszcza jej cen-
tralnego placu, co zdają się potwierdzać niektóre teksty
ludowe. Najogólniej, zakładać należy, że w okresie doj-
rzałego średniowiecza urbanistyczni dysponenci miast
Rusi Czerwonej posługiwali się programem miasta
chrześcijańskiego, przede wszystkim katolickiego, wy-
strzegając się wprowadzenia znaków "schizmy" i "per-
fidii".
3. Jedną z uderzających osobliwości układu niektó-
rych nowożytnych miast Rusi Czerwonej było symetry-
czne względem osi rynkowych rozmieszczenie ośrod-
ków społecznych i religijnych różnych konfesji chrześ-
cijańskich.
Najwcześniejszy przykład podobnego rozwiązalna
spotykamy w Zamościu (ił. 1). W tym "mieście ideal-
nym" po raz pierwszy świątynie obrządków wschodnich
oraz synagoga znalazły się pierwotnie na wschód od osi
rynkowej (pn.-pd.), natomiast kościoły katolickie odpo-
wiednio na zachód od niej2. W dyspozycji Zamościa
wyraźniej podkreślono usytuowanie gmachów kolegia-
ty i Akademii, co miało symbolizować równowagę Wia-
ry i Nauki. Autorem tego kompozycyjnego pomysłu był
niewątpliwie sam właściciel miasta, kanclerz Jan Za-
moyski3. Lokalizacja świątyń różnych obrządków nie
mogła być sprawą przypadkową. Kanclerz Zamoyski
był zaangażowany w walkę polityczną toczącą się wów-
czas wokół zawarcia unii kościelnej; jeszcze pięć lat
przed utworzeniem moskiewskiego patriarchatu zamy-
ślał o przeniesieniu carogrodzkiej stolicy do Polski,
później stał się jednym z konstruktorów Unii Brzeskiej4.
Zasada równowagi obrządków wschodnich i zachodnie-
go, uwidoczniona w rozplanowaniu miasta, mogła za-
powiadać uzyskanie nowego, harmonijnego ładu i wizję
świata, który nadejdzie po zawarciu unii. W Zamościu
zapoczątkowano w istocie nową, dla miast Rusi Czer-
wonej, praktykę lokalizacji świątyń. Przeprowadzone
przeze mnie szczegółowe studia ujawniły bowiem, że
od XIV w. aż do lat 1580-tych w miastach tych nie było
jakichkolwiek prawidłowości w orientowaniu wzglę-
dem rynku świątyń różnych wyznań. Budowano je rów-
nie często w zachodniej, północnej, wschodniej czy
231
Biuletyn Historii Sztuki
R.LV11,1995, Nr 3-4
PLISSN 0006-3967
SERGIEJ R. KRAWCÓW
Uniwersytet w Jerozolimie, Wydział Sztuki Żydowskiej
KOMPOZYCJA I SYMBOLIKA MIAST NOWOŻYTNYCH
NA RUSI CZERWONEJ
1. Badania treści ideowych miast często napotykają
poważne trudności wynikające z kilku przyczyn. Wśród
nich wymienić należy z jednej strony samą wieloznacz-
ność miasta, jako utworu powstającego przez długie lata
lub wieki, przy udziale wielu osób i wspólnot, co zazwy-
czaj musialo komplikować realizację jednolitego zamia-
ru, a z drugiej strony, brak źródeł pisanych, które wyjaś-
nić by mogły domniemywaną symbolikę dzieła urbani-
stycznego. Pod tym względem miasta (zwłaszcza pry-
watne) założone w czasach nowożytnych na Rusi Czer-
wonej umożliwiają stosunkowo pomyślną penetrację.
Magnaci, którzy byli na ogół ich fundatorami, dyspono-
wać bowiem mogli tak znacznymi zasobami material-
nymi i potencjałem intelektualnym, że możliwa stawała
się konsekwentna i stosunkowo szybka realizacja pra-
cochłonnych i skomplikowanych programów, wprzęg-
niętych w reguły barokowej retoryki i dydaktyki. Ponad-
to, mamy szczęście dysponować, wprawdzie nieliczny-
mi, tekstami rzucającymi światło na program ideowy
oraz symbolikę wspomnianych dzieł urbanistycznych.
2. Urbanistyka doby nowożytnej kontynuowała w
pewnym stopniu zasady kompozycyjne swej poprzedni-
czki - regularnej urbanistyki późnego średniowiecza.
Jak wynika z badań autora1, w owej urbanistyce XIV —
XVI w. można także dostrzec obecność pewnych ideo-
wych założeń. Przemawia za tym zwyczaj orientowania
rynku, a wraz z nim całego układu miejskiego według
stron świata, co od czasów najdawniejszych służyło
upodobnieniu miasta do makrokosmosu. Regulacje
ograniczające prawa osiedlania się przy rynku, kierowa-
ne do Żydów i "schizmatyków", świadczyć mogą o
sakralizacji przestrzeni miejskiej, a zwłaszcza jej cen-
tralnego placu, co zdają się potwierdzać niektóre teksty
ludowe. Najogólniej, zakładać należy, że w okresie doj-
rzałego średniowiecza urbanistyczni dysponenci miast
Rusi Czerwonej posługiwali się programem miasta
chrześcijańskiego, przede wszystkim katolickiego, wy-
strzegając się wprowadzenia znaków "schizmy" i "per-
fidii".
3. Jedną z uderzających osobliwości układu niektó-
rych nowożytnych miast Rusi Czerwonej było symetry-
czne względem osi rynkowych rozmieszczenie ośrod-
ków społecznych i religijnych różnych konfesji chrześ-
cijańskich.
Najwcześniejszy przykład podobnego rozwiązalna
spotykamy w Zamościu (ił. 1). W tym "mieście ideal-
nym" po raz pierwszy świątynie obrządków wschodnich
oraz synagoga znalazły się pierwotnie na wschód od osi
rynkowej (pn.-pd.), natomiast kościoły katolickie odpo-
wiednio na zachód od niej2. W dyspozycji Zamościa
wyraźniej podkreślono usytuowanie gmachów kolegia-
ty i Akademii, co miało symbolizować równowagę Wia-
ry i Nauki. Autorem tego kompozycyjnego pomysłu był
niewątpliwie sam właściciel miasta, kanclerz Jan Za-
moyski3. Lokalizacja świątyń różnych obrządków nie
mogła być sprawą przypadkową. Kanclerz Zamoyski
był zaangażowany w walkę polityczną toczącą się wów-
czas wokół zawarcia unii kościelnej; jeszcze pięć lat
przed utworzeniem moskiewskiego patriarchatu zamy-
ślał o przeniesieniu carogrodzkiej stolicy do Polski,
później stał się jednym z konstruktorów Unii Brzeskiej4.
Zasada równowagi obrządków wschodnich i zachodnie-
go, uwidoczniona w rozplanowaniu miasta, mogła za-
powiadać uzyskanie nowego, harmonijnego ładu i wizję
świata, który nadejdzie po zawarciu unii. W Zamościu
zapoczątkowano w istocie nową, dla miast Rusi Czer-
wonej, praktykę lokalizacji świątyń. Przeprowadzone
przeze mnie szczegółowe studia ujawniły bowiem, że
od XIV w. aż do lat 1580-tych w miastach tych nie było
jakichkolwiek prawidłowości w orientowaniu wzglę-
dem rynku świątyń różnych wyznań. Budowano je rów-
nie często w zachodniej, północnej, wschodniej czy
231