DOI Heft:
Spis Treści
DOI Artikel:Kossowski, Maciej Dariusz: Tradycja antyku w wilanowskiej porta triumphalis z czasów Jana III
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.48918#0063
Biuletyn Historii Sztuki
R.LVII, 1995, Nr 1-2
PL ISSN 0006-3967
MACIEJ DARIUSZ KOSSOWSKI
Warszawa, Ośrodek Dokumentacji Zabytków
TRADYCJA ANTYKU W WILANOWSKIEJ PORTA TRIUMPHALIS
CZASÓW JANA III
Głównym obiektem przed podjazdem na dziedzi-
niec pałacu w Wilanowie, o bogatym programie ideo-
wo-artystycznym nawiązującym do antyku, jest ka-
mienna brama wjazdowa, stojąca na osi głównej pałacu,
zamykająca prowadzącą doń aleję (il. 1, 3). Obiekt ten,
poprzez znajdujące się na nim figury alegoryczne oraz
płaskorzeźby zdobione panopliami, stał się swoistąpor-
ta triumphalis gloryfikującą zarówno Jana III, jak i jego
rezydencję. Pałac wilanowski bowiem w swojej wymo-
wie symbolicznej był odbierany także jako obraz siel-
skiej Rzeczypospolitej1. Stojąca przed nimbrama witała
gości świadcząc poprzez swoje figury nie tylko o tym,
kto stoi na straży tej sielskości, ale również przypomi-
nała, iż Sobieski zawdzięczał tron przede wszystkim
czynom wojennym. Jego zwycięstwa przynosiły zabez-
pieczenie granic kraju, a te symbolizował mur parkowy
z bramą wjazdową2.
Początkowo kamienną bramę datowano na połowę
XVIII wieku. Jarosław Wojciechowski uważał, że wy-
budowano ją za czasów Stanisława Lubomirskiego, na
co wskazywał herb Śreniawa i wyryty rok 1742 na
niedokończonym rzeźbiarskim panneau lewego filaru
od strony dziedzińca3. W tym przekonaniu utwierdzała
widniejąca niżej sygnatura: C.Schretter fec.1763 i pod
nią dwa znaki kamieniarskie oraz zatarty wyraz, którego
widoczna jest pierwsza litera: p \punctavitT\. Brama
wilanowska w swej zasadniczej części jest jednak dzie-
łem z ostatniej ćwierci XVII stulecia. Wskazywało na
to wiele dowodów. W liście Augustyna Locciego z dnia
26 IX 1681 r. czytamy: Bramy połowę już postawili i
drugą niezadługo postawią...4. W kolejnych listach pi-
sanych do króla do końca listopada 1681 r. Locci wspo-
mina o jej kończeniu i rzeźbieniu5, zaś w 1689 r. o
zdobieniu jej trofeami6. Uzupełnieniem tych informacji
jest zachowany w archiwum Tylmana z Gameren rysu-
nek architektoniczny południowej połowy bramy, poka-
zujący jej widok od strony dziedzińca i od strony fron-
tu7, identyczny z obecnym kształtem filarów i przypór.
Rysunek nie jest jednak wykonany ręką Tylmana8. Po-
nieważ projekty wykonywał A.Locci, doradca artysty-
czny Sobieskiego i kierownik budowy pałacu, należy
jemu przypisać ten szkic. Potwierdzić to może uwaga
zawarta w korespondencji Locciego z królem, gdzie
najpierw zastrzega się: jakom nie jest exprofesso archi-
tektem i nieco dalej pisze: Cudowne, żeP. Calot, widząc
mnie rysującego facjatę tylną galeriej, wyprorokował
mi to, mówiąc, że kto obaczy ten abrys, będzie rozumiał,
że to P. Tilman rysował, luboć modus rysowania inszy,
którym ja sobie wymyślił i na próbę ten uczynił abrys9.
Z rysunkiem zachowanym w archiwum Tylmana wiąże
się też kolejny ustęp z listu do króla: Tak, jako abrys
posyłam kamiennicy obie strony bramy postawili krom
gzymsu, który lada dzień dokończą10. Istnienia tej bramy
już za Sobieskiego, aczkolwiek w stanie niedokończonym,
dowodzi wreszcie wyobrażenie jej w płaskorzeźbie
przedstawiającej pochód jeńców tureckich prowadzo-
nych do Wilanowa na łuku triumfalnym galerii połu-
dniowej pałacu od strony dziedzińca11 (il. 2). Płaskorzeźba
ta powstała za panowania Jana HI, około 1682 r.12 Brama
nie została jednak całkowicie wykończona i stąd prace
za czasów Elżbiety Sieniawskiej, wymienione w jej
korespondencji13. Ostateczny dowód mamy w postaci
umieszczonych na bramie, od strony zewnętrznej, w
panneau, herbów Sieniawskich i Lubomirskich -
Śreniawy i Leliwy. Na podstawie porównania dzisiej-
szego wyglądu bramy z rysunkiem ze zbiorów Tylmana
oraz przekazami ikonograficznymi z XVIII wieku moż-
na stwierdzić, iż poza niewielkimi dodatkami dekora-
cyjnymi z lat 1728-176314, zachowała ona swąpierwot-
ną formę z czasów Jana III.
Zasadniczą strukturę barokowej bramy tworzą dwa
wysokie, czworograniaste, kamienne filary połączone
53
R.LVII, 1995, Nr 1-2
PL ISSN 0006-3967
MACIEJ DARIUSZ KOSSOWSKI
Warszawa, Ośrodek Dokumentacji Zabytków
TRADYCJA ANTYKU W WILANOWSKIEJ PORTA TRIUMPHALIS
CZASÓW JANA III
Głównym obiektem przed podjazdem na dziedzi-
niec pałacu w Wilanowie, o bogatym programie ideo-
wo-artystycznym nawiązującym do antyku, jest ka-
mienna brama wjazdowa, stojąca na osi głównej pałacu,
zamykająca prowadzącą doń aleję (il. 1, 3). Obiekt ten,
poprzez znajdujące się na nim figury alegoryczne oraz
płaskorzeźby zdobione panopliami, stał się swoistąpor-
ta triumphalis gloryfikującą zarówno Jana III, jak i jego
rezydencję. Pałac wilanowski bowiem w swojej wymo-
wie symbolicznej był odbierany także jako obraz siel-
skiej Rzeczypospolitej1. Stojąca przed nimbrama witała
gości świadcząc poprzez swoje figury nie tylko o tym,
kto stoi na straży tej sielskości, ale również przypomi-
nała, iż Sobieski zawdzięczał tron przede wszystkim
czynom wojennym. Jego zwycięstwa przynosiły zabez-
pieczenie granic kraju, a te symbolizował mur parkowy
z bramą wjazdową2.
Początkowo kamienną bramę datowano na połowę
XVIII wieku. Jarosław Wojciechowski uważał, że wy-
budowano ją za czasów Stanisława Lubomirskiego, na
co wskazywał herb Śreniawa i wyryty rok 1742 na
niedokończonym rzeźbiarskim panneau lewego filaru
od strony dziedzińca3. W tym przekonaniu utwierdzała
widniejąca niżej sygnatura: C.Schretter fec.1763 i pod
nią dwa znaki kamieniarskie oraz zatarty wyraz, którego
widoczna jest pierwsza litera: p \punctavitT\. Brama
wilanowska w swej zasadniczej części jest jednak dzie-
łem z ostatniej ćwierci XVII stulecia. Wskazywało na
to wiele dowodów. W liście Augustyna Locciego z dnia
26 IX 1681 r. czytamy: Bramy połowę już postawili i
drugą niezadługo postawią...4. W kolejnych listach pi-
sanych do króla do końca listopada 1681 r. Locci wspo-
mina o jej kończeniu i rzeźbieniu5, zaś w 1689 r. o
zdobieniu jej trofeami6. Uzupełnieniem tych informacji
jest zachowany w archiwum Tylmana z Gameren rysu-
nek architektoniczny południowej połowy bramy, poka-
zujący jej widok od strony dziedzińca i od strony fron-
tu7, identyczny z obecnym kształtem filarów i przypór.
Rysunek nie jest jednak wykonany ręką Tylmana8. Po-
nieważ projekty wykonywał A.Locci, doradca artysty-
czny Sobieskiego i kierownik budowy pałacu, należy
jemu przypisać ten szkic. Potwierdzić to może uwaga
zawarta w korespondencji Locciego z królem, gdzie
najpierw zastrzega się: jakom nie jest exprofesso archi-
tektem i nieco dalej pisze: Cudowne, żeP. Calot, widząc
mnie rysującego facjatę tylną galeriej, wyprorokował
mi to, mówiąc, że kto obaczy ten abrys, będzie rozumiał,
że to P. Tilman rysował, luboć modus rysowania inszy,
którym ja sobie wymyślił i na próbę ten uczynił abrys9.
Z rysunkiem zachowanym w archiwum Tylmana wiąże
się też kolejny ustęp z listu do króla: Tak, jako abrys
posyłam kamiennicy obie strony bramy postawili krom
gzymsu, który lada dzień dokończą10. Istnienia tej bramy
już za Sobieskiego, aczkolwiek w stanie niedokończonym,
dowodzi wreszcie wyobrażenie jej w płaskorzeźbie
przedstawiającej pochód jeńców tureckich prowadzo-
nych do Wilanowa na łuku triumfalnym galerii połu-
dniowej pałacu od strony dziedzińca11 (il. 2). Płaskorzeźba
ta powstała za panowania Jana HI, około 1682 r.12 Brama
nie została jednak całkowicie wykończona i stąd prace
za czasów Elżbiety Sieniawskiej, wymienione w jej
korespondencji13. Ostateczny dowód mamy w postaci
umieszczonych na bramie, od strony zewnętrznej, w
panneau, herbów Sieniawskich i Lubomirskich -
Śreniawy i Leliwy. Na podstawie porównania dzisiej-
szego wyglądu bramy z rysunkiem ze zbiorów Tylmana
oraz przekazami ikonograficznymi z XVIII wieku moż-
na stwierdzić, iż poza niewielkimi dodatkami dekora-
cyjnymi z lat 1728-176314, zachowała ona swąpierwot-
ną formę z czasów Jana III.
Zasadniczą strukturę barokowej bramy tworzą dwa
wysokie, czworograniaste, kamienne filary połączone
53