DOI issue:
Spis Treści
DOI article:Bernatowicz, Tadeusz: [Rezension von: Mariusz Karpowicz, Matteo Castello architekt wczesnego baroku]
DOI article:Krasny, Piotr: [Rezension von: Roman Zwierzchowski, Porządki architektoniczne w grupie późnobarokowych kościołów Lubelszczyzny na planie eliptyczno-ośmiobocznym]
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48918#0201
PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW
manierystycznej wskazywałaby raczej na rzeźbiarza bardziej
konserwatywnego niż Castello.
Rzeźbiarskie dzieła Castellego występują również w Wil-
nie. Należy do nich nagrobek Barbary z Naruszewiczów
Tyszkiewiczowej (zm.1627) z kościoła Bazylianów. Detale
architektoniczne i ornamentalne są rzeczywiście niemal iden-
tyczne jak w kaplicy św. Kazimierza. Nie tak jednoznacznie
przedstawia się związek ze sztuką Castellego w epitafium
Samuela Paca z katedry wileńskiej. Autora szukać należy
raczej w kręgu warszatu Castellego, a nie można wykluczyć
autorstwa Constante Tencalli.
Badacz skupił się na zaprezentowaniu przede wszystkim
sylwetki artystycznej Castellego, ale trzeba pamiętać, że ar-
tysta ten przy tak dużej liczbie zleceń musiał korzystać z
pomocy warsztatu. Musiały tam być indywidualności dużej
miary, bo przecież wspaniała artystycznie fasada SS.Piotra i
Pawła w Krakowie nie mogła być wykonana przez jednego
artystę, a poziom artystyczny poszczególnych detali nie różni
się zbytnio. Czytając uważnie tekst Mariusza Karpowicza
zauważamy, że Autor ten problem dostrzega, ale jego rozwią-
zanie odkłada na inną okazję, jak choćby udział zagadko-
wego rzeźbiarza określanego jako "Mistrz Wyprostowanych
Postaci".
Praca Mariusza Karpowicza wypełnia jedną z luk w ba-
daniach nad sztuką wczesnego baroku, ale taka konstatacja
nie oddaje w pełni rzeczywistego znaczenia zaprezentowa-
nych w niej badań. Ustalenia Autora oparte zostały na kwe-
rendach źródeł oraz analizie porównawczej zuwzględnieniem
szerokiego tła europejskiego. Ustalenia, dotyczące poszcze-
gólnych dzieł mają znaczenie szersze - modyfikują znacznie
dotychczasowy obraz architektury i rzeźby czasów Zygmunta
III Wazy i znaczenia jego nadwornego artysty Matteo Castel-
lego w utrwalaniu form wczesnobarokowych.
Tadeusz Bernatowicz
Roman Zwierzchowski, "Porządki architektoniczne w grupie późnobarokowych kościołów
Lubelszczyzny na planie eliptyczno-ośmiobocznym”. [W:] "Studia nad sztuką renesansu i
baroku". T. 2. Red. A. Maśliński. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL 1993 s.35-257, U.
Praca Romana Zwierzchowskiego poświęcona jest czte-
rem kościołom wybudowanym przez Pawła Antoniego Fon-
tanę w połowie w. XVIII, mianowicie świątyni parafialnej w
Lubartowie (1733-1738), kościołowi Karmelitów Trzewicz-
kowych w Lublinie (ok. 1742), kościołowi Paulinów we
Włodawie (1739-1752) i pijarskiej świątyni w Chełmie
(1753-1763). Autor nie szuka nowych informacji na temat
dziejów tych budowli, skupiając się wyłącznie na szczególnej
analizie ich form. Rozważania te mają nowatorski i oryginal-
ny charakter, choć architektura wspomnianych świątyń Fon-
tany była wielokrotnie przedmiotem analiz historyczno-arty-
stycznych. Zwierzchowski proponuje bowiem nową formułę
badawczą, stanowiącą odwrócenie konwencjonalnej drogi
dociekań "od ogółu do szczegółu (od typu przestrzeni do
detalu architektonicznego)". We wstępie do swojej pracy
zaznacza, iż "punktem wyjścia jest tu analiza detalu i jego
układu (porządku) zuwzględnieniem jego wpływu na struktu-
rę przestrzenną wnętrza". Autor ogranicza zresztą jeszcze
bardziej pole swoich zainteresowań, skupiając się wyłącznie
na elementach detalu wchodzących w skład artykulacji po-
rządkowej.
Pierwszy rozdział rozprawy poświęcony jest geometrycz-
nej analizie systemów porządkowych. Posługując się pomia-
rami J.Raczyńskiego i Cz.Dorii-Dernałowicza, Zwierzcho-
wski odnajduje matematyczne prawidłowości rządzące owy-
mi systemami. Ustala on przede wszystkim wielkość miary
modularnej przyjętej przez Fontanę i w oparciu o nią wylicza
proporcje stosowane przez tego architekta w kształtowaniu
kolumn, pilastrów i belkowań. Owe wyliczenia, odniesione
do relacji poszczególnych członów przestrzennych budowli,
tworzą obraz fontanowskiej homogenicznej metody projekto-
wania, wyrażony w długich zestawieniach liczb. Dość lako-
niczne uwagi na temat czysto dekoracyjnych partii artykulacji
porządkowej (bazy, głowice pilastrów, profile belkowań, ki-
mationy) zdają się być tylko aneksem do zasadniczych "geo-
metrycznych" rozważań.
Wyniki tych rozważań stanowią podstawę dla podjętej w
rozdziale drugim próby osadzenia form porządków występu-
jących w dziełach Fontany na tle nowożytnej Saulenlehre.
Zwierzchowski zestawia charakterystyczne proporcje owych
motywów z wymiarami modularnymi stosowanymi w nowo-
żytnej teorii porządków (wykazując raczej dość ogólne zbież-
ności). Owa rozległa konkordacja jest uzupełniona uwagami
o genezie kilku charakterystycznych rozwiązań stosowanych
przez Fontanę, np. cylindrycznych baz kolumn i tzw. "pila-
strów siedzących" zaczerpniętych z traktatu Pozza.
Doceniając drobiazgowość spostrzeżeń zawartych w roz-
dziale drugim, muszę podzielić się kilkoma uwagami. Zwie-
rzchowski zestawia proporcje porządków w dziełach Fontany
wyłącznie z zasadami teorii porządków przedstawionymi w
dziełach pisarzy włoskich epoki renesansu i manieryzmu. Nie
ulega wątpliwości, że owe pisma stanowiły główne źródło
wiedzy na ten temat także w w. XVIII. Obok nich pojawiły
się jednak znaczące traktaty francuskie i angielskie, kładące
nacisk na sprawę kształtowania form porządkowych zgodnie
ze ścisłymi regułami geometrycznymi. Pewne uwagi dotyczą-
ce tego zagadnienia znajdujemy także w pismach F.Borromi-
niego i G.Guariniego (wydanych drukiem dopiero w w.
191
manierystycznej wskazywałaby raczej na rzeźbiarza bardziej
konserwatywnego niż Castello.
Rzeźbiarskie dzieła Castellego występują również w Wil-
nie. Należy do nich nagrobek Barbary z Naruszewiczów
Tyszkiewiczowej (zm.1627) z kościoła Bazylianów. Detale
architektoniczne i ornamentalne są rzeczywiście niemal iden-
tyczne jak w kaplicy św. Kazimierza. Nie tak jednoznacznie
przedstawia się związek ze sztuką Castellego w epitafium
Samuela Paca z katedry wileńskiej. Autora szukać należy
raczej w kręgu warszatu Castellego, a nie można wykluczyć
autorstwa Constante Tencalli.
Badacz skupił się na zaprezentowaniu przede wszystkim
sylwetki artystycznej Castellego, ale trzeba pamiętać, że ar-
tysta ten przy tak dużej liczbie zleceń musiał korzystać z
pomocy warsztatu. Musiały tam być indywidualności dużej
miary, bo przecież wspaniała artystycznie fasada SS.Piotra i
Pawła w Krakowie nie mogła być wykonana przez jednego
artystę, a poziom artystyczny poszczególnych detali nie różni
się zbytnio. Czytając uważnie tekst Mariusza Karpowicza
zauważamy, że Autor ten problem dostrzega, ale jego rozwią-
zanie odkłada na inną okazję, jak choćby udział zagadko-
wego rzeźbiarza określanego jako "Mistrz Wyprostowanych
Postaci".
Praca Mariusza Karpowicza wypełnia jedną z luk w ba-
daniach nad sztuką wczesnego baroku, ale taka konstatacja
nie oddaje w pełni rzeczywistego znaczenia zaprezentowa-
nych w niej badań. Ustalenia Autora oparte zostały na kwe-
rendach źródeł oraz analizie porównawczej zuwzględnieniem
szerokiego tła europejskiego. Ustalenia, dotyczące poszcze-
gólnych dzieł mają znaczenie szersze - modyfikują znacznie
dotychczasowy obraz architektury i rzeźby czasów Zygmunta
III Wazy i znaczenia jego nadwornego artysty Matteo Castel-
lego w utrwalaniu form wczesnobarokowych.
Tadeusz Bernatowicz
Roman Zwierzchowski, "Porządki architektoniczne w grupie późnobarokowych kościołów
Lubelszczyzny na planie eliptyczno-ośmiobocznym”. [W:] "Studia nad sztuką renesansu i
baroku". T. 2. Red. A. Maśliński. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL 1993 s.35-257, U.
Praca Romana Zwierzchowskiego poświęcona jest czte-
rem kościołom wybudowanym przez Pawła Antoniego Fon-
tanę w połowie w. XVIII, mianowicie świątyni parafialnej w
Lubartowie (1733-1738), kościołowi Karmelitów Trzewicz-
kowych w Lublinie (ok. 1742), kościołowi Paulinów we
Włodawie (1739-1752) i pijarskiej świątyni w Chełmie
(1753-1763). Autor nie szuka nowych informacji na temat
dziejów tych budowli, skupiając się wyłącznie na szczególnej
analizie ich form. Rozważania te mają nowatorski i oryginal-
ny charakter, choć architektura wspomnianych świątyń Fon-
tany była wielokrotnie przedmiotem analiz historyczno-arty-
stycznych. Zwierzchowski proponuje bowiem nową formułę
badawczą, stanowiącą odwrócenie konwencjonalnej drogi
dociekań "od ogółu do szczegółu (od typu przestrzeni do
detalu architektonicznego)". We wstępie do swojej pracy
zaznacza, iż "punktem wyjścia jest tu analiza detalu i jego
układu (porządku) zuwzględnieniem jego wpływu na struktu-
rę przestrzenną wnętrza". Autor ogranicza zresztą jeszcze
bardziej pole swoich zainteresowań, skupiając się wyłącznie
na elementach detalu wchodzących w skład artykulacji po-
rządkowej.
Pierwszy rozdział rozprawy poświęcony jest geometrycz-
nej analizie systemów porządkowych. Posługując się pomia-
rami J.Raczyńskiego i Cz.Dorii-Dernałowicza, Zwierzcho-
wski odnajduje matematyczne prawidłowości rządzące owy-
mi systemami. Ustala on przede wszystkim wielkość miary
modularnej przyjętej przez Fontanę i w oparciu o nią wylicza
proporcje stosowane przez tego architekta w kształtowaniu
kolumn, pilastrów i belkowań. Owe wyliczenia, odniesione
do relacji poszczególnych członów przestrzennych budowli,
tworzą obraz fontanowskiej homogenicznej metody projekto-
wania, wyrażony w długich zestawieniach liczb. Dość lako-
niczne uwagi na temat czysto dekoracyjnych partii artykulacji
porządkowej (bazy, głowice pilastrów, profile belkowań, ki-
mationy) zdają się być tylko aneksem do zasadniczych "geo-
metrycznych" rozważań.
Wyniki tych rozważań stanowią podstawę dla podjętej w
rozdziale drugim próby osadzenia form porządków występu-
jących w dziełach Fontany na tle nowożytnej Saulenlehre.
Zwierzchowski zestawia charakterystyczne proporcje owych
motywów z wymiarami modularnymi stosowanymi w nowo-
żytnej teorii porządków (wykazując raczej dość ogólne zbież-
ności). Owa rozległa konkordacja jest uzupełniona uwagami
o genezie kilku charakterystycznych rozwiązań stosowanych
przez Fontanę, np. cylindrycznych baz kolumn i tzw. "pila-
strów siedzących" zaczerpniętych z traktatu Pozza.
Doceniając drobiazgowość spostrzeżeń zawartych w roz-
dziale drugim, muszę podzielić się kilkoma uwagami. Zwie-
rzchowski zestawia proporcje porządków w dziełach Fontany
wyłącznie z zasadami teorii porządków przedstawionymi w
dziełach pisarzy włoskich epoki renesansu i manieryzmu. Nie
ulega wątpliwości, że owe pisma stanowiły główne źródło
wiedzy na ten temat także w w. XVIII. Obok nich pojawiły
się jednak znaczące traktaty francuskie i angielskie, kładące
nacisk na sprawę kształtowania form porządkowych zgodnie
ze ścisłymi regułami geometrycznymi. Pewne uwagi dotyczą-
ce tego zagadnienia znajdujemy także w pismach F.Borromi-
niego i G.Guariniego (wydanych drukiem dopiero w w.
191