Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (57.1995)

Biuletyn Historii Sztuki
R.LVII, 1995, Nr 3-4
PL ISSN 0006-3967

ANDRZEJ BETLEJ
Kraków, Instytut Historii Sztuki UJ

KOŚCIÓŁ OO. BERNARDYNÓW W ZASŁAWIU
Źródła archiwalne do dziejów wystroju późnobarokowego*

Informacje na temat kościoła OO. Bernardynów w
Zasławiu są bardzo skąpe. Poza opracowaniami o cha-
rakterze topograficzno-historycznym1 czy też pracami
poświęconymi dziejom zakonu OO. Bernardynów w
Polsce, niekiedy zawierającymi wzmianki poświęcone
wybranym dziełom sztuki", świątynia nie doczekała się
szerszej monografii. W opracowaniach historyczno -
artystycznych pojawia się tylko dzięki informacjom do-
tyczącym wcześniejszych, XVII- wiecznych dziejów
budowy klasztoru, związanych z nazwiskiem architekta
Jakuba Madlaina3.
Całkowicie pomijano dotychczas późniejsze dzieje
artystyczne tego klasztoru, co szczególnie dziwi wobec
dość dużego zainteresownia pozostałymi zabytkami Za-
stawia oraz działalnością fundacyjną ks. Pawła Karola
Sanguszki4. Być może przyczyną tego stanu był fakt
pozostania poza granicą Polski tej części Wołynia po
1918 r. Za ostatnie opracowanie można uznać notę w
ukraińskim katalogu zabytków architektury5.
****
Klasztor ufundowany został przez ks. Janusza Za-
sławskiego, który w 1602 r. ofiarował bernardynom
opuszczoną kaplicę prawosławną w Zasławiu. Jego
darem był także obraz Matki Boskiej, który zasłynął
później cudami. Bernardyni przyjęli fundację w 1604 r.
Kościół i klasztor budowano do 1630 r.6 Za jego autora
uważa się architekta Madlaina. Z tego okresu najpra-
wdopodobniej pochodzi zachowany do naszych czasów
budynek klasztoru, z "attyką o typowych szczytach lu-
belskich"7 (il. 1, 2). Budowle te poważnie ucierpiały
podczas powstania Chmielnickiego w 1648 r. Pomimo
prób odbudowy konwentu, w latach następnych był on
palony przez Tatarów i Kozaków. Spadł wówczas do
rangi małej rezydencji, przy której znajdowała się zale-

dwie kaplica. Stan taki trwał aż do XVIII w. Ponownej
fundacji dokonał ks. Paweł Sanguszko, marszałek wiel-
ki litewski. Odbudowa kościoła rozpoczęła się w 1727 r.
Powstała świątynia była jednonawowa, z transeptem
(utworzonym przez kaplice boczne). W ołtarzu głów-
nym umieszczono podobno włoski obraz św. Michała
Archanioła. Klasztor został również bogato uposażony.
Przed kościołem wzniesiono dzwonnicę oraz dużą,
osobną kaplicę - mieszczącą groby fundatorów i cu-
downy wizerunek Matki Boskiej. Kościół został konse-
krowany w 1744 r. przez biskupa łuckiego Franciszka
Kobielskiego8. W konwencie od ok. 1740 r. mieściło
się studium filozofii, teologii i retoryki. Po rozbiorach
Zasław znalazł się w granicach Rosji i przez władze
uznany został placówką etatową. Od połowy XIX w.
zaczął się więc okres powolnej wegetacji. Siedziba ber-
nardynów zasławskich stała się miejscem, gdzie byli
odsyłani starzy i niedołężni zakonnicy i księża, którymi
opiekował się kapłan - reformata. Dopiero w 1919 r.
przybyło do Zasławia kilku nowych bernardynów, ci
jednak, poza jednym ojcem, wyjechali już w 1922 r.
Ostatni zakonnik opuścił Zasław dziesięć lat później,
wysyłając uprzednio do Polski archiwum i bibliotekę
oraz część paramentów (il. 3)9. Klasztor został niedługo
potem zaadaptowany na potrzeby najpierw prowizo-
rycznego, a po II wojnie światowej już stałego zakładu
karnego, który znajduje się w zabudowaniach do dnia
dzisiejszego. Wyposażenie kościoła uległo całkowite-
mu zniszczeniu.
****
Dokładniejsze opracowanie problematyki artystycz-
nej świątyni zasławskiej w XVIII w. jest możliwe dzię-
ki materiałom źródłowym zachowanym w Archiwum
Prowincji Polskiej OO. Bernardynów w Krakowie, z

353