DOI issue:
Nr. 3-4
DOI article:Szanter, Zofia: [Rezension von: J. Czajkowskiego (Hg.), Łemkowie w historii i kulturze Karpat]
DOI article:Szanter, Zofia: [Rezension von: W.I. Swiencićka, W.P. Otkowycz, Swit oczyma narodnych mytciw. Ukrajinśke narodne malarstwo XIII-XX stolit]
DOI Page / Citation link:https://doi.org/10.11588/diglit.48918#0409
PRZEGLĄD LITERATURY I WYSTAW
w nim trzy warianty: polski, zakarpacki i słowacki. Wydziela
również grupę cerkwi pięciokopułowych. W poszukiwaniu
genezy "cerkwi łemkowskiej" dostrzega udział północnego i
południowego kręgu kulturowego chrześcijańskiego Wscho-
du (por. Z. Szanter, Osadnictwo z południa w Beskidzie Ni-
skim i Sądeckim, "Polska Sztuka Ludowa". 1985 nr 3-4 s. 190)
i wskazuje przyczynę "latynizacji cerkwi łemkowskich" w
"latynizacji bałkańskich cerkwi (...) w okresie dojrzałego
gotyku". Formułuje również tezę, iż to "nie cerkwie łemko-
wskie wywodzą się od bojkowskich, ale bojkowskie od łem-
kowskich".
Miroslav Sopoliga, Z problematyki typologii budowli sa-
kralnych na terytorium północno - wchodniej Słowacji - autor
omawia architekturę cerkiewną w Karpatach, na terenach
zamieszkałych przez "grupy rusko - ukraińskie" i dochodzi
do wniosku, że we wschodniej Słowacji, na Zakarpaciu i w
płd.-wsch. Polsce wykształcił się "jednolity typ drewnianych
kościołów wschodniego obrządku, stanowiący najstarsze
przykłady architektury ukraińskiej (...) [w wariantach:] łem-
kowskim, bojkowskim i huculskim (...)". Zwraca uwagę na
związek świątyń drewnianych z architekturą obronną i wywo-
dzi ich układ trójdzielny z "murowanych bizantyńskich cerk-
wi, z okresu Rusi Kijowskiej". W zabytkach na terenie
wschodniej Słowacji dostrzega różne wpływy kulturowe, któ-
re jednak nie przyćmiewają lokalnych cech ludowych. Pod-
kreśla odzwierciedlenie w malarstwie ikonowym walki z
uciskiem feudalnym i narodowym w XVI - XVIII w.
Wojciech Sołtys, Sanok jako miejsce kultu religijnego
chrześcijan obrządku wschodniego (do 1939 r.) - autor przed-
stawia historię cerkwi sanockich na szerszym tle historycz-
nym oraz warunki i realizację unii brzeskiej. To wnikliwe
studium dziejów parochii sanockiej i związanej z nią społecz-
ności ruskiej zawiera także charakterystykę architektury, wy-
stroju i uposażenia kolejnych cerkwi parochialnych i filial-
nych w oparciu o niepublikowane dokumenty i materiały
ikonograficzne.
Józef Półćwiartek, Pozycja gospodarcza parochii grecko
— katolickiej na Łemkowszczyźnie w czasach nowożytnych —
autor przedstawia charakterystykę i rozwój sieci parochialnej
eparchii przemyskiej (dekanaty: muszyński, biecki, jasielski,
krośnieński i dukielski) na terenie późniejszej Łemkowszczy-
zny. Określa uposażenie cerkwi, wysokość danin i opłat za
posługi religijne dla parocha i służby cerkiewnej. Opisuje też
zmianę ich pozycji społecznej na przestrzeni wieków.
Romualda Grządziela, Proweniencja i dzieje malarstwa
ikonowego po północnej stronie Karpat w XV i na pocz. XVI
w. -autorka w swej znakomitej pracy ukazuje związki malar-
stwa ikonowego i formy ikonostasu na ziemiach ruskich
Rzeczpospolitej ze sztuką pobizantyńskich środowisk twór-
czych na Bałkanach i w Mołdawii. Przedstawia zarys rozwoju
przegrody ołtarzowej wraz z ikonografią wnętrza cerkwi w
kręgu bizantyńskim i na Rusi. Omawia najstarsze ikony z
terenów górskich zasiedlonych w ramach osadnictwa kultury
wołosko-ruskiej i próbuje scharakteryzować ikonostasy, w
skład których ikony te wchodziły.
Bernadett Puskas, Między Wschodem a Zachodem. Ikony
z regionu Karpat z XV - XVIII wieku - autor przedstawia
przekształcanie formy i ikonografii ikonostasu w "krajach
regionu karpackiego". Podkreśla wpływ sztuki północnej Ru-
si w XV i 1. poł. XVI w. oraz nasilające się w XVI w. wpływy
bałkańskie, greckie i wołoskie na konstrukcję ściany ikono-
stasu i malarstwo ikonowe. Omawia zmiany w sztuce cer-
kiewnej po unii lubelskiej (1569) na przykładzie lwowskiego
kręgu malarstwa ikonowego, a także wpływ Unii Brzeskiej
(1596), Synodu Zamojskiego (1720) i reform józefińskich (po
1795) na stopniową okcydentalizację sztuki cerkiewnej na
ziemiach ruskich Rzeczpospolitej. Interesujący jest przegląd
zabytków z d. grecko-katolickiej eparchii mukaczewskiej.
Helena Duć-Fajfer, Kult i ikonografia św. Dymitra z Salonik
na Łemkowszczyźnie (praca magisterska napisana pod kier. prof.
dr hab. Anny Różyckiej-Bryzek w Instytucie Historii Sztuki UJ)
- autorka przedstawia historię i rozwój kultu św. Demetriusza z
Salonik oraz ikonografię wizerunku świętego i cykle narracyjne
ilustrujące jego życie i legendę. Zwraca uwagę na uzależnienie
dobom patronów cerkwi na obszarze dzisiejszej Łemkowszczy-
zny od terminów prac polowych i adwentu. Wskazuje na współ-
czesne przeświadczenie Łemków o związku popularności świę-
tego z misją św. Cyryla i Metodego, [choć raczej przyczyn
popularności upatrywać można w wojskowym aspekcie kultu,
co wiązało się z militarnymi obciążeniami wynikającymi z wo-
łoskiego prawa osadniczego - Z. S.]. Informacje dotyczące
działalności warsztatów muszyńskich, należałoby dopracować
[por. Z. Szanter, XVII-wieczne ikony w kluczu muszyńskim, "Pol-
ska Sztula Ludowa 1986 nr 3-4 s.179-196], a w podsumowaniu
należałoby raczej stwierdzić, że to powiązania sztuki malarstwa
ikonowego miały wpływ na ukształtowanie się kultury, mental-
ności i religijności Łemków, a nie odwrotnie, jak sugeruje auto-
rka.
Zofia Szanter
W.I.Swiencićka, W.P.Otkowycz, "Świt oczyma narodnych mytciw. Ukrajinśke narodne
malarstwo XIII-XX stolif . Kyjiw 1991 ss.303, U. barw.189 + nlb.
Album zawiera barwne fotogramy ponad stu ikon ze
zbiorów muzealnych na Ukrainie oraz około osiemdziesięciu
obrazów rodzajowych malowanych w różnych technikach,
także na szkle. Wiele z prezentowanych obiektów opubliko-
wanych zostało po raz pierwszy.
Obszerny Wstęp, poprzedzający część ilustracyjną, jest w
dużej części ostatnią, niedokończoną pracą nieżyjącej już
Profesor W. Swiencićkoj. Szkoda, że w trakcie przygotowania
do druku materiał ten nie został choć troszkę uporządkowany.
Brakuje również przypisów, a opisy katalogowe są niekonse-
393
w nim trzy warianty: polski, zakarpacki i słowacki. Wydziela
również grupę cerkwi pięciokopułowych. W poszukiwaniu
genezy "cerkwi łemkowskiej" dostrzega udział północnego i
południowego kręgu kulturowego chrześcijańskiego Wscho-
du (por. Z. Szanter, Osadnictwo z południa w Beskidzie Ni-
skim i Sądeckim, "Polska Sztuka Ludowa". 1985 nr 3-4 s. 190)
i wskazuje przyczynę "latynizacji cerkwi łemkowskich" w
"latynizacji bałkańskich cerkwi (...) w okresie dojrzałego
gotyku". Formułuje również tezę, iż to "nie cerkwie łemko-
wskie wywodzą się od bojkowskich, ale bojkowskie od łem-
kowskich".
Miroslav Sopoliga, Z problematyki typologii budowli sa-
kralnych na terytorium północno - wchodniej Słowacji - autor
omawia architekturę cerkiewną w Karpatach, na terenach
zamieszkałych przez "grupy rusko - ukraińskie" i dochodzi
do wniosku, że we wschodniej Słowacji, na Zakarpaciu i w
płd.-wsch. Polsce wykształcił się "jednolity typ drewnianych
kościołów wschodniego obrządku, stanowiący najstarsze
przykłady architektury ukraińskiej (...) [w wariantach:] łem-
kowskim, bojkowskim i huculskim (...)". Zwraca uwagę na
związek świątyń drewnianych z architekturą obronną i wywo-
dzi ich układ trójdzielny z "murowanych bizantyńskich cerk-
wi, z okresu Rusi Kijowskiej". W zabytkach na terenie
wschodniej Słowacji dostrzega różne wpływy kulturowe, któ-
re jednak nie przyćmiewają lokalnych cech ludowych. Pod-
kreśla odzwierciedlenie w malarstwie ikonowym walki z
uciskiem feudalnym i narodowym w XVI - XVIII w.
Wojciech Sołtys, Sanok jako miejsce kultu religijnego
chrześcijan obrządku wschodniego (do 1939 r.) - autor przed-
stawia historię cerkwi sanockich na szerszym tle historycz-
nym oraz warunki i realizację unii brzeskiej. To wnikliwe
studium dziejów parochii sanockiej i związanej z nią społecz-
ności ruskiej zawiera także charakterystykę architektury, wy-
stroju i uposażenia kolejnych cerkwi parochialnych i filial-
nych w oparciu o niepublikowane dokumenty i materiały
ikonograficzne.
Józef Półćwiartek, Pozycja gospodarcza parochii grecko
— katolickiej na Łemkowszczyźnie w czasach nowożytnych —
autor przedstawia charakterystykę i rozwój sieci parochialnej
eparchii przemyskiej (dekanaty: muszyński, biecki, jasielski,
krośnieński i dukielski) na terenie późniejszej Łemkowszczy-
zny. Określa uposażenie cerkwi, wysokość danin i opłat za
posługi religijne dla parocha i służby cerkiewnej. Opisuje też
zmianę ich pozycji społecznej na przestrzeni wieków.
Romualda Grządziela, Proweniencja i dzieje malarstwa
ikonowego po północnej stronie Karpat w XV i na pocz. XVI
w. -autorka w swej znakomitej pracy ukazuje związki malar-
stwa ikonowego i formy ikonostasu na ziemiach ruskich
Rzeczpospolitej ze sztuką pobizantyńskich środowisk twór-
czych na Bałkanach i w Mołdawii. Przedstawia zarys rozwoju
przegrody ołtarzowej wraz z ikonografią wnętrza cerkwi w
kręgu bizantyńskim i na Rusi. Omawia najstarsze ikony z
terenów górskich zasiedlonych w ramach osadnictwa kultury
wołosko-ruskiej i próbuje scharakteryzować ikonostasy, w
skład których ikony te wchodziły.
Bernadett Puskas, Między Wschodem a Zachodem. Ikony
z regionu Karpat z XV - XVIII wieku - autor przedstawia
przekształcanie formy i ikonografii ikonostasu w "krajach
regionu karpackiego". Podkreśla wpływ sztuki północnej Ru-
si w XV i 1. poł. XVI w. oraz nasilające się w XVI w. wpływy
bałkańskie, greckie i wołoskie na konstrukcję ściany ikono-
stasu i malarstwo ikonowe. Omawia zmiany w sztuce cer-
kiewnej po unii lubelskiej (1569) na przykładzie lwowskiego
kręgu malarstwa ikonowego, a także wpływ Unii Brzeskiej
(1596), Synodu Zamojskiego (1720) i reform józefińskich (po
1795) na stopniową okcydentalizację sztuki cerkiewnej na
ziemiach ruskich Rzeczpospolitej. Interesujący jest przegląd
zabytków z d. grecko-katolickiej eparchii mukaczewskiej.
Helena Duć-Fajfer, Kult i ikonografia św. Dymitra z Salonik
na Łemkowszczyźnie (praca magisterska napisana pod kier. prof.
dr hab. Anny Różyckiej-Bryzek w Instytucie Historii Sztuki UJ)
- autorka przedstawia historię i rozwój kultu św. Demetriusza z
Salonik oraz ikonografię wizerunku świętego i cykle narracyjne
ilustrujące jego życie i legendę. Zwraca uwagę na uzależnienie
dobom patronów cerkwi na obszarze dzisiejszej Łemkowszczy-
zny od terminów prac polowych i adwentu. Wskazuje na współ-
czesne przeświadczenie Łemków o związku popularności świę-
tego z misją św. Cyryla i Metodego, [choć raczej przyczyn
popularności upatrywać można w wojskowym aspekcie kultu,
co wiązało się z militarnymi obciążeniami wynikającymi z wo-
łoskiego prawa osadniczego - Z. S.]. Informacje dotyczące
działalności warsztatów muszyńskich, należałoby dopracować
[por. Z. Szanter, XVII-wieczne ikony w kluczu muszyńskim, "Pol-
ska Sztula Ludowa 1986 nr 3-4 s.179-196], a w podsumowaniu
należałoby raczej stwierdzić, że to powiązania sztuki malarstwa
ikonowego miały wpływ na ukształtowanie się kultury, mental-
ności i religijności Łemków, a nie odwrotnie, jak sugeruje auto-
rka.
Zofia Szanter
W.I.Swiencićka, W.P.Otkowycz, "Świt oczyma narodnych mytciw. Ukrajinśke narodne
malarstwo XIII-XX stolif . Kyjiw 1991 ss.303, U. barw.189 + nlb.
Album zawiera barwne fotogramy ponad stu ikon ze
zbiorów muzealnych na Ukrainie oraz około osiemdziesięciu
obrazów rodzajowych malowanych w różnych technikach,
także na szkle. Wiele z prezentowanych obiektów opubliko-
wanych zostało po raz pierwszy.
Obszerny Wstęp, poprzedzający część ilustracyjną, jest w
dużej części ostatnią, niedokończoną pracą nieżyjącej już
Profesor W. Swiencićkoj. Szkoda, że w trakcie przygotowania
do druku materiał ten nie został choć troszkę uporządkowany.
Brakuje również przypisów, a opisy katalogowe są niekonse-
393