DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Zlat, Mieczysław: Attyka renesansowa na Śląsku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.38030#0068
MIECZYSŁAW ZLAT
II. 9. Paczków, brama ząbkowicka, stan z r. 1952. (Rys.
S. Frąckiewicz)
sam układ reprezentuje zachowana attyka baszty miej-
skiej w Otmuchowie z r. 1555 30 (il. 14), zamek w Trze-
binie z końca XVI w. (il. 15) oraz północna kruchta
kościoła parafialnego w Paczkowie z r. 1562, gdzie pod-
stawowe elementy grzebienia wczesnorenesansowego
zostały wzbogacone pilastrowaniem oraz wyszukanym
kształtem słupka, dzielącego w postaci wolnostojącej
kolumienki (il. 16).
W drugiej poł. XVI w. attyki wczesnorenesansowe
zaczęły ustępować miejsca bogatszym zwieńczeniom
typu polskiego; w miastach pojawiały się teraz tylko
sporadycznie (np. w latach 1580—90 na ratuszu w Opo-
lu), utrzymywały się natomiast jeszcze długo w kościo-
łach wiejskich, czasem — jak np. w Ścinawie Nyskiej
— wzbogacone o zapożyczony z attyki polskiej fryz
arkadowy; podobne połączenie elementów dwóch ty-
pów attyk, powstałe przez oddziaływanie attyk pol-
skich, jest charakterystyczne dla zwieńczeń attyko-
wych Zgorzelca (il. 17, 18). Zarówno dom przy Rynku
Górnym nr 8 z r. 1566, jak dom Rynek Górny nr 3 —
łączą wczesnorenesansowy grzebień attykowy z wyraź-
nie wyodrębnionym fryzem, w pierwszym wypadku
gładkim, w drugim — rozczłonowanym arkadami i pi-
lastrami.
Attyka polska. Zgłoszone w rozdziale wstępnym
zastrzeżenia odnośnie zbyt swobodnego operowania
pojęciem „attyka polska**, zobowiązują do wyjaśnienia,
w jakim znaczeniu termin ten jest tutaj używany. Na-
zwą „attyka polska“ obejmowano dawniej wszystkie
attyki grzebieniowe wychodząc z założenia, że wzory
tego rodzaju zwieńczeń zostały ukształtowane w Pol-
sce. Nowsze badania wykazały istnienie gotyckich
i wczesnorenesansowych attyk grzebieniowych także
poza Polską. Wobec tego termin „attyka polska*1 stoso-
wać można z pełnym uzasadnieniem tylko do tego ty-
pu attyki, której polski rodowód nie budzi zastrzeżeń,
a którą charakteryzują:
1) dwie części składowe — grzebień i fryz, ten ostat-
ni najczęściej w formie arkatury;
2) ozdobność, uzyskana przez stosowanie takich
motywów jak: esownica, pilastry, trójkątne szczyciki,
maszkarony itp.
W przeciwieństwie do attyk wczesnorenesanso-
wych, data pierwszego zastosowania attyki polskiej na
Śląsku nie da się dokładniej ustalić, z trzech bowiem
attyk najlepiej ten typ reprezentujących — na ratu-
szach w Paczkowie i Dzierżoniowie oraz na zamku
w Grodnie — żadnej nie można pewnie datować. Atty-
ka nie istniejącego ratusza w Dzierżoniowie powstała
w drugiej poł. XVI w. (il. 19). Korona attykowa, opa-
sująca całą bryłę budynku i wieżyczki flankujące, by-
ła przy surowych fasadach głównym elementem de-
koracji, nadającym ratuszowi dzierżoniowskiemu wy-
gląd typowo polskiego ratusza renesansowego. Attyki
na ratuszu w Paczkowie na podstawie skąpych infor-
macji kronikarskich nie da się dokładniej datować.
Na podstawie wyglądu zachowanej attyki na wieży te-
go ratusza i przez analogię z ratuszem w Dzierżonio-
wie można rekonstruować, niewyraźną na rysunku
Wernera, attykę obiegającą pierwotnie cały budynek 57
(il. 20). Zwieńczenia attykowe na zamku w Grodnie
i otaczającym go murze pochodzą prawdopodobnie
z okresu przebudowy zamku (1562—74) przez Kaspra
von Logau (il. 21—22). W Dzierżoniowie attykę podob-
ną do ratuszowej, tj. złożoną z dzielonego pilastrami
fryzu i esownicowego grzebienia miał także jeden z do-
mów w Rynku (nr hip. 141), wzniesiony w r. 1596 3S.
Za najwcześniejszą z wymienionych attyk typu pol-
skiego może uchodzić attyka ratusza w Paczkowie, któ-
rego wieża powstała ok. poł. XVI w. Polska attyka mo-
36 Lutsch H., jw., IV, s. 59.
37 Por. rysunek w albumie Wernera, Gab. Graf.
Muz. Śl. we Wrocławiu.
38 Lutsch H., jw., II, s. 167, 251, IV, s. 136.
58
II. 9. Paczków, brama ząbkowicka, stan z r. 1952. (Rys.
S. Frąckiewicz)
sam układ reprezentuje zachowana attyka baszty miej-
skiej w Otmuchowie z r. 1555 30 (il. 14), zamek w Trze-
binie z końca XVI w. (il. 15) oraz północna kruchta
kościoła parafialnego w Paczkowie z r. 1562, gdzie pod-
stawowe elementy grzebienia wczesnorenesansowego
zostały wzbogacone pilastrowaniem oraz wyszukanym
kształtem słupka, dzielącego w postaci wolnostojącej
kolumienki (il. 16).
W drugiej poł. XVI w. attyki wczesnorenesansowe
zaczęły ustępować miejsca bogatszym zwieńczeniom
typu polskiego; w miastach pojawiały się teraz tylko
sporadycznie (np. w latach 1580—90 na ratuszu w Opo-
lu), utrzymywały się natomiast jeszcze długo w kościo-
łach wiejskich, czasem — jak np. w Ścinawie Nyskiej
— wzbogacone o zapożyczony z attyki polskiej fryz
arkadowy; podobne połączenie elementów dwóch ty-
pów attyk, powstałe przez oddziaływanie attyk pol-
skich, jest charakterystyczne dla zwieńczeń attyko-
wych Zgorzelca (il. 17, 18). Zarówno dom przy Rynku
Górnym nr 8 z r. 1566, jak dom Rynek Górny nr 3 —
łączą wczesnorenesansowy grzebień attykowy z wyraź-
nie wyodrębnionym fryzem, w pierwszym wypadku
gładkim, w drugim — rozczłonowanym arkadami i pi-
lastrami.
Attyka polska. Zgłoszone w rozdziale wstępnym
zastrzeżenia odnośnie zbyt swobodnego operowania
pojęciem „attyka polska**, zobowiązują do wyjaśnienia,
w jakim znaczeniu termin ten jest tutaj używany. Na-
zwą „attyka polska“ obejmowano dawniej wszystkie
attyki grzebieniowe wychodząc z założenia, że wzory
tego rodzaju zwieńczeń zostały ukształtowane w Pol-
sce. Nowsze badania wykazały istnienie gotyckich
i wczesnorenesansowych attyk grzebieniowych także
poza Polską. Wobec tego termin „attyka polska*1 stoso-
wać można z pełnym uzasadnieniem tylko do tego ty-
pu attyki, której polski rodowód nie budzi zastrzeżeń,
a którą charakteryzują:
1) dwie części składowe — grzebień i fryz, ten ostat-
ni najczęściej w formie arkatury;
2) ozdobność, uzyskana przez stosowanie takich
motywów jak: esownica, pilastry, trójkątne szczyciki,
maszkarony itp.
W przeciwieństwie do attyk wczesnorenesanso-
wych, data pierwszego zastosowania attyki polskiej na
Śląsku nie da się dokładniej ustalić, z trzech bowiem
attyk najlepiej ten typ reprezentujących — na ratu-
szach w Paczkowie i Dzierżoniowie oraz na zamku
w Grodnie — żadnej nie można pewnie datować. Atty-
ka nie istniejącego ratusza w Dzierżoniowie powstała
w drugiej poł. XVI w. (il. 19). Korona attykowa, opa-
sująca całą bryłę budynku i wieżyczki flankujące, by-
ła przy surowych fasadach głównym elementem de-
koracji, nadającym ratuszowi dzierżoniowskiemu wy-
gląd typowo polskiego ratusza renesansowego. Attyki
na ratuszu w Paczkowie na podstawie skąpych infor-
macji kronikarskich nie da się dokładniej datować.
Na podstawie wyglądu zachowanej attyki na wieży te-
go ratusza i przez analogię z ratuszem w Dzierżonio-
wie można rekonstruować, niewyraźną na rysunku
Wernera, attykę obiegającą pierwotnie cały budynek 57
(il. 20). Zwieńczenia attykowe na zamku w Grodnie
i otaczającym go murze pochodzą prawdopodobnie
z okresu przebudowy zamku (1562—74) przez Kaspra
von Logau (il. 21—22). W Dzierżoniowie attykę podob-
ną do ratuszowej, tj. złożoną z dzielonego pilastrami
fryzu i esownicowego grzebienia miał także jeden z do-
mów w Rynku (nr hip. 141), wzniesiony w r. 1596 3S.
Za najwcześniejszą z wymienionych attyk typu pol-
skiego może uchodzić attyka ratusza w Paczkowie, któ-
rego wieża powstała ok. poł. XVI w. Polska attyka mo-
36 Lutsch H., jw., IV, s. 59.
37 Por. rysunek w albumie Wernera, Gab. Graf.
Muz. Śl. we Wrocławiu.
38 Lutsch H., jw., II, s. 167, 251, IV, s. 136.
58