Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (17.1955)

KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI

wstępujących do nowicjatu zakonne
szaty (scenę tę przedstawiono być
może na kapitelu „czarcim", na co
wskazywałby zsuwający się z głowy
cystersa kaptur, który ten pragnie
przytrzymać ręką, analogicznie jak
w opowiadaniu Guiberta). Treść tego
kapitelu uzupełniał umieszczony na
a-bakusie ewangeliczny werset „red-
de rationem villicationis tuae“, będą-
cy ostrzeżeniem skierowanym pod
adresem opata — najprawdopodob-
niej dyspozytora treści omawianych
scen. Przy ich realizacji oparto się
zapewne na malarstwie miniaturo-
wym, którego dostarczyć mogła bi-
blioteka kołbacka.
Ze względu na swą formę oby-
dwa kapitele z Szadzka wykazują
ścisły związek z kapitelami kołbac-
kimi, a również przedstawione na
głowicy szadzkiej sceny z życia cy-
stersów, będące czymś obcym w
zamku świeckim, są harmonijnym
uzupełnieniem ikonograficznego pro-
gramu głowic z Kołbacza. Związek
ten wskazuje wyraźnie na Kołbacz,
jako na miejsce pochodzenia głowic
znalezionych w Szadzku, tym bar-
dziej, że spośród czterech apostołów
znajdujących się na jednej z tych
głowic, trzej: śś. Piotr i Paweł oraz
Bartłomiej, czczeni byli w kaplicy
kołbackiej ufundowanej w 1302 r.
przez Ottona I. Ponieważ klasztor w
Kołbaczu zostaje rozebrany w po-
czątkach XVIII w., kiedy to przystę-
puje się do inwentaryzacji szkód
szadzkiego zamku z myślą o jego od-
budowie, wysunąć można przypusz-
czenie, że w tym czasie z materiałem
uzyskanym z rozbiórki przewieziono
do Szadzka obydwa kapitele, jak
również znalezioną w Dobrzanach
(nieopodal Szadzka) bazę, o formie
identycznej z jedną z baz pochodzą-
cych z Kołbacza.
Opierając się na wzmiance w dia-
riuszu Hainhofera wolno przypusz-
czać, że kapitel z figurami mnichów
w narożach zdobił refektarz, gdzie
znajdowała się większa liczba analo-

gicznie dekorowanych głowic, o czym
wspomina wymienione źródło. Kapi-
tel „czarci" pochodzi z kapitularza
względnie pałacyku opata, gdzie za-
pewne mieścił się również kapitel ze
sceną posiłku. Głowicę z figurami
apostołów łączyć należałoby z ka-
plicą fundacji Ottona I. Gdyby to
przypuszczenie okazało się słuszne,
■wówczas data ukończenia kaplicy w
1303 r. wyznaczałaby równocześnie
czas powstania głowic; pozostałe gło-
wice pochodzą z krużganków oraz
nie dających się dokładniej określić
zabudowań klasztornych.
Zarówno kapitele zdobione figu-
ralnie jak i dekorowane roślinnie nie
tworzą zespołu jednolitego pod
względem stylistycznym. Wśród
pierwszych wyodrębnia się ze wzglę-
du na swój niski poziom głowica z
czterema figurami mnichów w na-
rożach; w drugiej grupie nie łączy
się z zespołem kapitel kostkowy z
motywem pięcioliścia oraz dwa kie-
lichowate, przynależne do wcześniej-
szej fazy stylowej. Pozostałe kapitele
są tworem jednego warsztatu, za-
pewne dwóch lapicydów, za czym
zdają się przemawiać różnice w spo-
sobie cięcia fałd oraz opracowanie
motywów flory. Zespół ten wykazuje
ścisłe związki z portalową rzeźbą
gotlandzką w Gammelgarn (wg
Roosvala z ok. 1335 r.) i Dalhelm (ok.
1325 r.). Postaci mnicha podającego
do stołu odpowiada w Gammelgarn
postać Abla z Ofiarowania, zarówno
ze względu na cechy ogólne: charak-
ter głębokiego reliefu, proporcje ty-
pów twarzy, jak i szczegółowe: iden-
tyczne opracowanie fałd, charakte-
rystyczny dukt dwóch rowków obra-
miających szaty. Opracowanie de-
koracji roślinnej kapiteli z Kołbacza
wykazuje bliskie analogie z ujęciem
motywów flory w kościele w Dal-
helm. Powyższe zbieżności oraz wy-
niki analizy formalnej głowicy 7 fi-
gurami apostołów, o charaterystycz-
nej dla pierwszych dziesiątków XIV
w. stylizacji loków św. Bartłomieja
oraz Jakuba Starszego, pozwalają

datować tę grupę kapiteli na po-
czątek w. XIV. Należące do niej
dwie attyckie bazy posiadają ana-
logię w kościołach gotlandzkich w
Bung (ok. 1310) i Endrze (ok. 1315).
Odosobniony pod względem for-
malnym kapitel 7 mnichami w na-
rożnikach wykazuje związki z wy-
strojem rzeźbiarskim kaplicy św.
Anny przy kościele N. Marii Pan-
ny w Lubece, poświęconej w 1310
r. Również na terenie Lubeki, w
szpitalu św. Ducha, znajduje się
portal roboty gotlandzkiej, zgodnie
uznany przez badaczy szwedzkich
(Roosval, Lundberg) za dzieło mi-
strza pracującego w Gammelgarn
tzw. „Fafoulatora". Zabytek ten
powstały wg Roosvala ok. 1310 r.
potwierdza słuszność przyjętego da-
towania kapiteli.
Dwie głowice kielichowe oraz
pozostałe bazy pochodzą zapewne z
bezpośredniego wcześniejszego im-
portu gotlandzkiego, podobnie jak
tego samego kształtu głowice i bazy
z sediliów katedry w Szlezwiku z ok.
1280 r. oraz z kościoła franciszkań-
skiego w Strzałowie.
Datowanie głowic na początek w.
XIV (z wyjątkiem dwóch wyżej
wspomnianych, które jako pocho-
dzące z bezpośredniego -importu wy-
konane być mogły wcześniej) odpo-
wiada okresowi powstania zabudo-
wań klasztornych Kołbacza, które
wzniesione zostały równocześnie z
partią zachodnią kościoła zakończo-
ną w 1307 r.
Bogaty wystrój rzeźbiarski Koł-
bacza, którego pojawienie się w po-
czątkach w. XIV w zabudowaniach
klasztoru cysterskiego jest zrozumia-
łe z racji powszechnego w tym czasie
nieprzestrzegania zakazów kapituł
generalnych, zabraniających umiesz-
czania w kościołach i klasztorach de-
koracji figuralnej — świadczy o wa-
dze, jaką mnisi kołbaccy przykła-
dali do strony dekoracyjnej budowli,
wznoszonych w okresie rozkwitu go-
spodarczego opactwa.

ANNA ROGALANKA

ZABUDOWA WEWNĘTRZNA RYNKU STAREGO MIASTA W POZNANIU

(Streszczenie referatu wygłoszonego na zebraniu naukowym Oddziału Poznańskiego w dniu 25.IX.1954 r.)

Na podstawie analizy: 1. reliktów
zabudowy, 2. opisu zabudowy za-
wartego w „Rewizji Prywatnej ca-
łego Miasta JKMci Poznania z wo-
li... Magistratu Poznańskiego uczy-
nionej przez... Michała Patarzyńskie-

go i Jana Rzepeckiego ławników te-
goż Miasta..." z r. 1728, 3. wzmia-nek
archiwalnych sięgających pierw-
szych lat XV w., szczególnie licznych
w w. XVI, 4. najstarszych wzmianek
w dokumentach z r. 1253 i 1280 —

stosując metodę retrogresywną
można wysnuć wnioski, które zo-
staną tu pokrótce zreferowane.
Skomasowane na Rynku urządze-
nia targow-e spełniać miały pierwot-
nie rolę izolowanego od zabudowy

366