DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Białostocki, Jan: Zagadka "Bitwy pod Orszą"
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.38030#0090
JAN BIAŁOSTOCKI
ZAGADKA „BITWY POD ORSZĄ”
Mało jest dzieł dawnego malarstwa polskiego tak
gruntownie opracowanych jak obraz „Bitwa pod Or-
szą“, zdobiący dziś Narodową Galerię Sztuki Polskiej
w Muzeum Narodowym w Warszawie. W r. 1879, gdy
malowidło znajdowało się we Wrocławskim Muzeum
Sztuk Pięknych, napisał o nim spory artykuł Jakub
Caro *, po 70 latach (a w tym czasie poświęcono obra-
zowi niemało wzmianek2) doczekało się ono nowej,
wielostronnie i rzeczowo ujętej monografii, której au-
torami byli Stanisław Herbst i Michał Walicki3. Ich
artykuł stanowić musi podstawę dla wszelkich dalszych
badań nad obrazem.
Jeśli publikuję niniejsze uwagi na temat „Bitwy
pod Orszą“, to tylko dlatego, że pomimo poważnych
studiów, jak właśnie wspomniane ostatnie opracowa-
nie, „zagadka1* tego obrazu nie została jednak rozwią-
zana. Nie znamy nazwiska jego autora, nie wiemy kto
był zamawiającym, nie jesteśmy pewni daty wyko-
nania ani pierwotnego wyglądu. Nie zna ich także
autor niniejszych uwag, jest jednak przekonany, że
cenne malowidło zasługuje na jak najsumienniejsze
badanie różnymi metodami, i że przedstawione poniżej
spostrzeżenia mogą się przydać w dalszych studiach
nad warszawską „Orszą“.
Ażeby ustalić datę powstania obrazu autorowie
ostatniego opracowania monograficznego oparli się
z jednej strony na analizie stylistycznej, z drugiej —
na informacji archiwalnej. Niestety wymowa obu tych
przesłanek nie jest zgodna. Charakterystyka stylu ba-
talii orszańskiej nie jest rzeczą łatwą. Obraz stoi wy-
raźnie na granicy dwóch okresów, obciążony jest tra-
dycją sztuki średniowiecznej, ale posiada też elementy
nowożytnego widzenia. Najlepszym dowodem trudno-
ści jednoznacznej charakterystyki jest niezdecydowa-
nie, przebijające w określeniach stylistycznych Herb-
sta i Walickiego. Autorowie ci odnieśli się krytycznie
- Caro J., Die Schlaćht bei Orsza 1514 (Nach dem
grossen Bilde im Museum schlesischer Altertumer, Nr
6451), Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift, III (1879),
nr 41, s. 345—353; wcześniej już zwrócił uwagę na
nasz obraz Schultz A., w komunikacie Uber ein Ge-
malde, wahrsćheinlich von Georg Preu (polnische
Schlacht aus dem Anfange des 16. Jahrh.), tamże, nr
35 (1877), s. 180. Za informacje związane z pracą nad
niniejszym artykułem wdzięczny jestem mgr Janinie
Ruszczyć oraz dr Lechowi Kalinowskiemu.
2 Zestawiają je autorowie pracy cytowanej w na-
stępnym przypisie.
3 Herbst S. i Walicki M., Obraz bitwy pod Orszą.
Dokument historii sztuki i wojskowości XVI wieku,
Rozprawy Komisji Historii Kultury i Sztuki, Towarzy-
stwo Naukowe Warszawskie, I (1949), s. 33—67.
4 Kopera F., Dzieje malarstwa w Polsce, II, Kra-
ków 1926, s. 101—102. Kopera datuje obraz na r. 1514,
do proponowanych dawniej kandydatów na malarzy
oibrazu: odrzucili Jórga Breu, którego wysunęli Schultz
i Caro, uznali także, że Lentz, któremu Kopera przy-
pisał obraz4, jest kandydatem nieodpowiednim. Ogól-
nie biorąc, determinacja stylowa Herbsta i Walickie-
go, zbliża się do tego określenia, jakie sformułował
Niels von Holst nazywając autora bitwy artystą
wschodnio-niemieckim z około 1520 r.5. Uczeni nasi za-
kładając, że obraz powstał w Polsce, sądzą mianowi-
cie, że talent „zagadkowego autora „Bitwy pod Orszą“
ukształtował się w orbicie kręgu cranachowskiego
i sztuki górno-niemieckiej“ 6. Niemniej w określeniach
ale jednocześnie utrzymuje, że powstał on „pod wpły-
wem obrazu niemieckiego malarza Preu’a i twórcy
obrazu bitwy pod Zamą“ (!). Oczywiście namalowana
ok. 1529 „Żarna" nie mogła wpłynąć na powstałą —
zdaniem Kopery — w 1514 „Orszę“.
5 Holst N., Das Ereignisbild, Staatliche Museen:
Ausstellungsfolge „Deutsche Kunst seit Diirer“, Ber-
lin 1935, nr 3, jak cytują Herbst i Walicki, jw., s. 51.
6 Herbst i Walicki, s. 64. Podobnie jak moi po-
przednicy nie mogłem odnaleźć w polskich bibliote-
kach artykułu Luther K., Zwei Schlachtenbilder aus
dem Osten, Das Bild., (1935), s. 376—384; udało mi
się'jednak stwierdzić, iż Luther określa „Órszę“ jako
dzieło szkoły Cranacha, powstałe ok. 1520 r.; por. La-
dendorf H., Cranach d. A. und Cranach d. J. Schrift-
tum, w formie Lucas Cranach der Altere. Der Kiinst-
ler und seine Zeit hg. v. H. Liidecke Berlin 1953, s. 202,
nr 646.
80
ZAGADKA „BITWY POD ORSZĄ”
Mało jest dzieł dawnego malarstwa polskiego tak
gruntownie opracowanych jak obraz „Bitwa pod Or-
szą“, zdobiący dziś Narodową Galerię Sztuki Polskiej
w Muzeum Narodowym w Warszawie. W r. 1879, gdy
malowidło znajdowało się we Wrocławskim Muzeum
Sztuk Pięknych, napisał o nim spory artykuł Jakub
Caro *, po 70 latach (a w tym czasie poświęcono obra-
zowi niemało wzmianek2) doczekało się ono nowej,
wielostronnie i rzeczowo ujętej monografii, której au-
torami byli Stanisław Herbst i Michał Walicki3. Ich
artykuł stanowić musi podstawę dla wszelkich dalszych
badań nad obrazem.
Jeśli publikuję niniejsze uwagi na temat „Bitwy
pod Orszą“, to tylko dlatego, że pomimo poważnych
studiów, jak właśnie wspomniane ostatnie opracowa-
nie, „zagadka1* tego obrazu nie została jednak rozwią-
zana. Nie znamy nazwiska jego autora, nie wiemy kto
był zamawiającym, nie jesteśmy pewni daty wyko-
nania ani pierwotnego wyglądu. Nie zna ich także
autor niniejszych uwag, jest jednak przekonany, że
cenne malowidło zasługuje na jak najsumienniejsze
badanie różnymi metodami, i że przedstawione poniżej
spostrzeżenia mogą się przydać w dalszych studiach
nad warszawską „Orszą“.
Ażeby ustalić datę powstania obrazu autorowie
ostatniego opracowania monograficznego oparli się
z jednej strony na analizie stylistycznej, z drugiej —
na informacji archiwalnej. Niestety wymowa obu tych
przesłanek nie jest zgodna. Charakterystyka stylu ba-
talii orszańskiej nie jest rzeczą łatwą. Obraz stoi wy-
raźnie na granicy dwóch okresów, obciążony jest tra-
dycją sztuki średniowiecznej, ale posiada też elementy
nowożytnego widzenia. Najlepszym dowodem trudno-
ści jednoznacznej charakterystyki jest niezdecydowa-
nie, przebijające w określeniach stylistycznych Herb-
sta i Walickiego. Autorowie ci odnieśli się krytycznie
- Caro J., Die Schlaćht bei Orsza 1514 (Nach dem
grossen Bilde im Museum schlesischer Altertumer, Nr
6451), Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift, III (1879),
nr 41, s. 345—353; wcześniej już zwrócił uwagę na
nasz obraz Schultz A., w komunikacie Uber ein Ge-
malde, wahrsćheinlich von Georg Preu (polnische
Schlacht aus dem Anfange des 16. Jahrh.), tamże, nr
35 (1877), s. 180. Za informacje związane z pracą nad
niniejszym artykułem wdzięczny jestem mgr Janinie
Ruszczyć oraz dr Lechowi Kalinowskiemu.
2 Zestawiają je autorowie pracy cytowanej w na-
stępnym przypisie.
3 Herbst S. i Walicki M., Obraz bitwy pod Orszą.
Dokument historii sztuki i wojskowości XVI wieku,
Rozprawy Komisji Historii Kultury i Sztuki, Towarzy-
stwo Naukowe Warszawskie, I (1949), s. 33—67.
4 Kopera F., Dzieje malarstwa w Polsce, II, Kra-
ków 1926, s. 101—102. Kopera datuje obraz na r. 1514,
do proponowanych dawniej kandydatów na malarzy
oibrazu: odrzucili Jórga Breu, którego wysunęli Schultz
i Caro, uznali także, że Lentz, któremu Kopera przy-
pisał obraz4, jest kandydatem nieodpowiednim. Ogól-
nie biorąc, determinacja stylowa Herbsta i Walickie-
go, zbliża się do tego określenia, jakie sformułował
Niels von Holst nazywając autora bitwy artystą
wschodnio-niemieckim z około 1520 r.5. Uczeni nasi za-
kładając, że obraz powstał w Polsce, sądzą mianowi-
cie, że talent „zagadkowego autora „Bitwy pod Orszą“
ukształtował się w orbicie kręgu cranachowskiego
i sztuki górno-niemieckiej“ 6. Niemniej w określeniach
ale jednocześnie utrzymuje, że powstał on „pod wpły-
wem obrazu niemieckiego malarza Preu’a i twórcy
obrazu bitwy pod Zamą“ (!). Oczywiście namalowana
ok. 1529 „Żarna" nie mogła wpłynąć na powstałą —
zdaniem Kopery — w 1514 „Orszę“.
5 Holst N., Das Ereignisbild, Staatliche Museen:
Ausstellungsfolge „Deutsche Kunst seit Diirer“, Ber-
lin 1935, nr 3, jak cytują Herbst i Walicki, jw., s. 51.
6 Herbst i Walicki, s. 64. Podobnie jak moi po-
przednicy nie mogłem odnaleźć w polskich bibliote-
kach artykułu Luther K., Zwei Schlachtenbilder aus
dem Osten, Das Bild., (1935), s. 376—384; udało mi
się'jednak stwierdzić, iż Luther określa „Órszę“ jako
dzieło szkoły Cranacha, powstałe ok. 1520 r.; por. La-
dendorf H., Cranach d. A. und Cranach d. J. Schrift-
tum, w formie Lucas Cranach der Altere. Der Kiinst-
ler und seine Zeit hg. v. H. Liidecke Berlin 1953, s. 202,
nr 646.
80