DOI Heft:
Nr. 4
DOI Artikel:Boberska, Maria: Gotycki Chrystus Boleściwy w farze poznańskiej
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.38030#0405
MARIA BOBERSKA
GOTYCKI CHRYSTUS BOLEŚCI WY W FARZE POZNAŃSKIEJ
Wśród barokowych zabytków dzisiejszej fary po-
znańskiej uderza obcością jedyna gotycka figura Chry-
stusa, wmontowana w barokowy ołtarz lewej, wschod-
niej nawy1. Rzeźba ta, o niezwykle zajmujących
założeniach formalnych i treściowych, była rzadko
kiedy wzmiankowana przez naszą literaturę, a zupeł-
nie pominięta milczeniem przez badaczy obcych. Kohte
w swym inwentarzu zabytków wielkopolskich nie
wspomina o niej ani słowem2, mimo że za jego czasów
stała na dzisiejszym miejscu. Wydobył ją na światło
dzienne literatury zabytkowej już w r. 1922 N. Pajzder-
ski w swej monografii Poznania. W krótkiej tylko
wzmiance rzeźba określona tam została jako „Ecce
Horno" z poł. XV w., jednakże bez jakiegokolwiek
uzasadnienia takiego datowania 3.
Nasza literatura oznacza postać Chrystusa Boleści-
wego w plastyce niekiedy jako „Ecce Homo" (F. Ko-
pera, N. Pajzderski). Jest to mylna interpretacja pla-
stycznego wyobrażenia stojącej, żywej postaci Chry-
stusa, prezentującego ludziom swe rany po ukrzyżo-
waniu, podczas gdy „Ecce Homo" — pokazywany lu-
dowi przez Piłata przed ukrzyżowaniem — takich ran
mieć nie może. „Chrystus Boleściwy" („Vir Dolorum",
niem. „Schmerzensmann") pojawia się już w typie usta-
lonym w drugiej połowie XIV w. Nasilenie jego wy-
stępowania trwa w ciągu w. XV i XVI, by po pewnym
osłabieniu odzyskać znów swe znaczenie w kultowych
wyobrażeniach religijnych. Rzecz jasna, że ta koncep-
cja artystyczna przybiera wtenczas formy nowe, od-
biegające od gotyckiego realizmu, związane z nasta-
wieniem renesansu i baroku. Podkreślam tu ten mo-
ment ze względu na niżej podany fakt przeniesienia
naszej figury do kościoła jezuitów.
Rzeźba z naszej fary musiała budzić szczególne za-
interesowanie u Niemców przed pierwszą wojną świa-
tową, skoro w poznańskim Urzędzie Konserwatorskim
zachowała się barwna reprodukcja zabytku. Wzmian-
ka pierwszego konserwatora poznańskiego, Pajzder-
skiego ma jedynie charakter notatki inwentarzowej,
powstałej zapewne na podstawie owej fotografii z ok.
1918 r. Dopiero w r. 1928 omawia ją dosyć obszernie
Brosig 4 w osobnym artykule swej pracy o rzeźbie go-
tyckiej, nie wnosząc jednak nic decydującego w spra-
wie momentu powstania rzeźby ani środowiska, z któ-
rego dzieło wyrasta. Później jeszcze wspomina on
o -niej ponownie w 1934 r„ nazywając ją „jednym
z najpiękniejszych dzieł rzeźby gotyckiej z ok. 1400 r.
w naszej dzielnicy". Zdeterminowawszy ją poprzednio
na czas około f. 1430, ogranicza się tu do ogólniko-
wego „około 1400“5. Z tegoż roku pochodzi obszer-
niejsza wzmianka Walickiego6, wysuwająca poznań-
skiego „Boleściwego" na czoło tego rodzaju polskich
zabytków i datująca go — może za Brosigiem — na
czas ok. 1400 r. Podobnie jak na tak wczesne datowa-
nie, nie można zgodzić się również na twierdzenie
autora, jakoby „posunięta do ostatecznych granic ten-
dencja realistyczna unikała patologicznych efektów,
stosowanych w schyłkowym gotyku. Ograniczony ze-
spół obserwacji mimicznych ujęty zostaje w skoordy-
nowane zespoły linearno-bryłowe, przetworzone nie-
jako ornamentalnie; pojęta w ten sposób twarz zbliża
się w interpretacji raczej do straszliwej maski, niźli do
studium anatomiczno-patologicznego". Autor nie zda-
wał sobie widocznie sprawy, że figura została w ba-
roku przemalowana, co zmieniło w poważnym stop-
niu przede wszystkim momenty emocjonalne twarzy.
Natomiast słuszne jest zdanie Walickiego, mówiące, iż:
„Swoisty akcent ludowości, ujawniony w tłumaczeniu
tematu na wyrazisty, łatwo czytelny język form,
świadczy o rosnącej już potrzebie popularyzacji oder-
1 Kościół jest zwrócony prezbiterium na południe.
2 Kohte J„ Kunstdenkmaler der Provinz Posen, Ber-
lin 1896, t. II.
3 Pajzderski N., Poznań, Lwów-Warszawa 1922, s. 28.
4 Brosig A.. Rzeźba gotycka 1400—1450, Poznań
1928, tabl. XIX, 1.
3 Brosig A., Materiały do historii sztuki wielkopol-
skiej, Poznań 1934, s. 52, przyp. 92.
6 Walicki M. i Starzyński J., Dzieje sztuki polskiej,
Warszawa 1934, s. 981.
381
GOTYCKI CHRYSTUS BOLEŚCI WY W FARZE POZNAŃSKIEJ
Wśród barokowych zabytków dzisiejszej fary po-
znańskiej uderza obcością jedyna gotycka figura Chry-
stusa, wmontowana w barokowy ołtarz lewej, wschod-
niej nawy1. Rzeźba ta, o niezwykle zajmujących
założeniach formalnych i treściowych, była rzadko
kiedy wzmiankowana przez naszą literaturę, a zupeł-
nie pominięta milczeniem przez badaczy obcych. Kohte
w swym inwentarzu zabytków wielkopolskich nie
wspomina o niej ani słowem2, mimo że za jego czasów
stała na dzisiejszym miejscu. Wydobył ją na światło
dzienne literatury zabytkowej już w r. 1922 N. Pajzder-
ski w swej monografii Poznania. W krótkiej tylko
wzmiance rzeźba określona tam została jako „Ecce
Horno" z poł. XV w., jednakże bez jakiegokolwiek
uzasadnienia takiego datowania 3.
Nasza literatura oznacza postać Chrystusa Boleści-
wego w plastyce niekiedy jako „Ecce Homo" (F. Ko-
pera, N. Pajzderski). Jest to mylna interpretacja pla-
stycznego wyobrażenia stojącej, żywej postaci Chry-
stusa, prezentującego ludziom swe rany po ukrzyżo-
waniu, podczas gdy „Ecce Homo" — pokazywany lu-
dowi przez Piłata przed ukrzyżowaniem — takich ran
mieć nie może. „Chrystus Boleściwy" („Vir Dolorum",
niem. „Schmerzensmann") pojawia się już w typie usta-
lonym w drugiej połowie XIV w. Nasilenie jego wy-
stępowania trwa w ciągu w. XV i XVI, by po pewnym
osłabieniu odzyskać znów swe znaczenie w kultowych
wyobrażeniach religijnych. Rzecz jasna, że ta koncep-
cja artystyczna przybiera wtenczas formy nowe, od-
biegające od gotyckiego realizmu, związane z nasta-
wieniem renesansu i baroku. Podkreślam tu ten mo-
ment ze względu na niżej podany fakt przeniesienia
naszej figury do kościoła jezuitów.
Rzeźba z naszej fary musiała budzić szczególne za-
interesowanie u Niemców przed pierwszą wojną świa-
tową, skoro w poznańskim Urzędzie Konserwatorskim
zachowała się barwna reprodukcja zabytku. Wzmian-
ka pierwszego konserwatora poznańskiego, Pajzder-
skiego ma jedynie charakter notatki inwentarzowej,
powstałej zapewne na podstawie owej fotografii z ok.
1918 r. Dopiero w r. 1928 omawia ją dosyć obszernie
Brosig 4 w osobnym artykule swej pracy o rzeźbie go-
tyckiej, nie wnosząc jednak nic decydującego w spra-
wie momentu powstania rzeźby ani środowiska, z któ-
rego dzieło wyrasta. Później jeszcze wspomina on
o -niej ponownie w 1934 r„ nazywając ją „jednym
z najpiękniejszych dzieł rzeźby gotyckiej z ok. 1400 r.
w naszej dzielnicy". Zdeterminowawszy ją poprzednio
na czas około f. 1430, ogranicza się tu do ogólniko-
wego „około 1400“5. Z tegoż roku pochodzi obszer-
niejsza wzmianka Walickiego6, wysuwająca poznań-
skiego „Boleściwego" na czoło tego rodzaju polskich
zabytków i datująca go — może za Brosigiem — na
czas ok. 1400 r. Podobnie jak na tak wczesne datowa-
nie, nie można zgodzić się również na twierdzenie
autora, jakoby „posunięta do ostatecznych granic ten-
dencja realistyczna unikała patologicznych efektów,
stosowanych w schyłkowym gotyku. Ograniczony ze-
spół obserwacji mimicznych ujęty zostaje w skoordy-
nowane zespoły linearno-bryłowe, przetworzone nie-
jako ornamentalnie; pojęta w ten sposób twarz zbliża
się w interpretacji raczej do straszliwej maski, niźli do
studium anatomiczno-patologicznego". Autor nie zda-
wał sobie widocznie sprawy, że figura została w ba-
roku przemalowana, co zmieniło w poważnym stop-
niu przede wszystkim momenty emocjonalne twarzy.
Natomiast słuszne jest zdanie Walickiego, mówiące, iż:
„Swoisty akcent ludowości, ujawniony w tłumaczeniu
tematu na wyrazisty, łatwo czytelny język form,
świadczy o rosnącej już potrzebie popularyzacji oder-
1 Kościół jest zwrócony prezbiterium na południe.
2 Kohte J„ Kunstdenkmaler der Provinz Posen, Ber-
lin 1896, t. II.
3 Pajzderski N., Poznań, Lwów-Warszawa 1922, s. 28.
4 Brosig A.. Rzeźba gotycka 1400—1450, Poznań
1928, tabl. XIX, 1.
3 Brosig A., Materiały do historii sztuki wielkopol-
skiej, Poznań 1934, s. 52, przyp. 92.
6 Walicki M. i Starzyński J., Dzieje sztuki polskiej,
Warszawa 1934, s. 981.
381