Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (17.1955)

LISTY DO REDAKCJI

Do Redakcji
Biuletynu Historii Sztuki

Przy dzisiejszym stanie badań nad architekturą
polską monografie poszczególnych jej ważniejszych
pomników nadal są sprawą pierwszorzędnej wagi. Jak
wiadomo, brak takich opracowań jeszcze wielu klu-
czowym obiektom, bez czego trudno dojść do syntezy
dającej prawdziwy niespłycony ogólnikami obraz dzie-
jów naszego budownictwa. Wkład monograficznych
opracowań może przy tym być dwojaki, albo ograni-
czając się tylko do krytycznej publikacji materiału,
albo łącząc ją z szerszą interpretacją. W tym ostatnim
wypadku mamy do czynienia niekiedy już z elemen-
tami wyższego rzędu, których istotna zawartość w ca-
łości przechodzi do opracowania syntetycznego. O przy-
datności takich elementów decyduje nie tylko po-
prawność aparatu naukowego dostateczna dla publi-
kacji przydatnych materiałów, ale stopień opanowa-
nia metody równorzędny do podejmowanych zadań
interpretacyjnych. Opracowaniem należącym zdecy-
dowanie do drugiej kategorii, bo wychodzącym poza
ramy komunikatu materiałowego i dotyczącym waż-
nego problemu architektury barokowej — jest nie-
dawno opublikowane streszczenie pracy J. Łozińskie-
go o kościele pojezuickim w Piotrkowie. Stąd mimo
niewielkich rozmiarów artykuł ten zasługuje w pełni
na omówienie tym bardziej, że kryteria metodyczne,
na których się oparł, wymagają dyskusji.
Jako pierwsza uwaga nasuwa się pytanie, czy
słusznym jest ograniczenie do addycyjnego opisu typu
inwentarzowego, na który obok dat składa się wyli-
czenie pojedynczych cech. Analiza wychodząca od
obiektu jako logicznego rezultatu funkcji poszczegól-
nych członów architektonicznych byłaby tu dopiero
właściwym startem dla rozważań, które w obecnym
stadium badań nad architekturą barokową powinny by
mieć m. in. charakter rozważań genetycznych. Ten
brak podstawowej analizy architektury zaciążył na
próbie szerszej interpretacji. J. Ł. wyodrębnia „dość
zwarty typologicznie zespół“ budowli jezuickich z lat
1650—1740, do którego dołącza kościół piotrkowski.
Jednak kryterium zbieżności w rozplanowaniu i bryle
(„bazylika" z dwuwieżową fasadą) jest chyba nie-
dostateczne. Istotnie, porównane pod tym względem

budowle są do siebie podobne — w końcu można zaw-
sze dojść do uogólnień w jakimś sensie słusznych.
W myśl analogicznych kryteriów są podobne np. bu-
dowle cerkiewne krzyżowo-kopułowe z różnych okre-
sów i z różnych szkół budowlanych. Tym niemniej
zestawienie kościołów w Pińsku, Św. Lipce i Piotrko-
wie nic nie daje i niczemu nie służy, skoro budowle
te różnią się wszystkim, czym tylko mogą się różnić
obiekty architektoniczne w ramach jednego (?) stylu
i ogólnikowego „typu". Podobnie niczego nie wyjaś-
niają rozważania nad „zbieżnościami" w ukształto-
waniu dwuwieżowych fasad wg „ścisłego schematu
przy stylistycznym zróżnicowaniu detalu". Właśnie róż-
nice w zgrupowaniu „detalu" i jego ekspresji plastycz-
nej, występujące na kanwie identycznych „typów" sta-
nowią o cezurach pomiędzy etapami kształtowania ba-
rokowego. Wydaje się, że autor nie obrał słusznej
drogi, wyzbywając się części koniecznych instrumen-
tów badawczych historyka sztuki tak niezwykle wy-
subtelnionych w badaniach ostatniego dwudziestole-
cia nad architekturą renesansu i baroku.
Przecież niektóre z nich znalazły powszechne prawo
obywatelstwa od czasu młodzieńczego dzieła Wólflina
(Renaissance und Barock) i były stosowane z powo-
dzeniem w wielu pracach polskich badaczy, których
już zaliczamy do pokolenia seniorów. Zbędnym pow-
tarzaniem truizmów byłoby wykazywanie, że cele
poznawcze współczesnej historii sztuki sięgają daleko
poza „podstawowe pojęcia", wyodrębniające proces
artystyczny jako izolowany, tkwiący imanentnie w pro-
cesie historycznym. Natomiast trzeba z całym nacis-
kiem podkreślić przydatność wypracowanych w mi-
nionym półwieczu metod analizy architektonicznej
porównawczej i strukturalnej *. Próba pominięcia ich
musi się nieuchronnie przeobrazić w przysłowiowe wy-
lanie dziecka wraz z kąpielą.
Zygmunt Sioiechowski

* Zagadnienie to szeroko omawia N. N. Woronin
w pracy Architiektumyj pamiatnik kak istoriczeskij
istocznik, Moskwa 1954, por. zwłaszcza s. 49.

W SPRAWIE „M1SCELLANEÓW” W OGÓLE I JEDNEGO W SZCZEGÓLNOŚCI

Z. Swiechowski w krytycznej ocenie (por. niniejszy
nr Biuletynu, s. 363) pięciu artykułów, stanowiących
streszczenia prac magisterskich, a zamieszczonych w nr
3/1954 Biuletynu H.S. stwierdza m.i., że temat ich i spo-
sób ujęcia nie są trafnie dobrane, że występują w nich
„różne odmiany usterek najbardziej typowe dla tego
rodzaju krótkich opracowań", że „dla celów porządku-
jących i rejestrujących służy [...] nie piśmiennictwo pe-
riodyczne odzwierciedlające w założeniu żywy aktualny
stan badań, ale inne ważne publikacje typu leksyko-
graficznego i inwentaryzacyjnego". Te główne zarzuty
(obok innych drobniejszych) poprzedzone zostały bar-
dziej ogólnymi rozważaniami na temat opracowań za-

mieszczanych w dziale „Miscellanea" oraz warunków,
jakie one winny spełniać. Warunków tych autor notatki
polemicznej — po przykładowej enumeracji różnych
typów opracowań — bliżej nie sprecyzował. Postula-
tywne bowiem stwierdzenie, że artykuł taki „powinien
powiększać nie ilościowo, ale jakościowo dorobek na-
szej dyscypliny", z wyjaśnieniem, iż oznacza to ko-
nieczność pogłębienia „chociażby w bardzo ograniczo-
nym stopniu" znajomości procesu historycznego i arty-
stycznego, nie wyjaśnia bynajmniej czym ma być „mi-
scellaneum". Te oczywiste bowiem warunki stawia się
każdej pracy naukowej. Ze względu na widoczną i zro-
zumiałą rozmaitość tematyki i charakteru artykułów

377