Instytut Sztuki (Warschau) [Hrsg.]; Państwowy Instytut Sztuki (bis 1959) [Hrsg.]; Stowarzyszenie Historyków Sztuki [Hrsg.]: Biuletyn Historii Sztuki (17.1955)

II. 1. Dwór w Pabianicach, widok od pd.-wsch. w latach ok. 1844—46.
(Fot. wg akwareli w albumie Stronczyńskiego)

JERZY Z. ŁOZIŃSKI
RENESANSOWY DWÓR OBRONNY W PABIANICACH
I JEGO BUDOWNICZY WAWRZYNIEC LOREK

Wzniesiony w trzeciej ćwierci XVI wieku dwór pa-
bianicki, siedziba regensów kapituły krakowskiej,
zasługuje dziś na dokładniejsze zbadanie 4. Przemawia
za tym dobry stosunkowo stan zachowania zabyt-
ku, w małym stopniu zniekształconego przez później-
sze przebudowy, oraz bogaty zespół materiałów ar-
chiwalnych, w części tylko wyzyskanych, a doku-
mentujących zarówno dzieje budowy dworu, jak
i późniejsze jego losy. Zasługuje wreszcie na to sama
jego architektura, pozwalająca dorzucić jeszcze jedno,
ważne ogniwo do dziejów rozwoju murowanego dwo-
ru obronnego w Polsce czasów odrodzenia.
Dwór pabianicki był prawie całkowicie pomijany
w dotychczasowych badaniach historyków sztuki. Nie
wspominali o nim — interesujący się tymi zagadnie-
niami — Łuszczkiewicz i Komornicki, jedynie Włady-
sław Tatarkiewicz wymienił go w swej syntetycznej
1 Serdeczne podziękowania składam dr J. A. Mi-
łobędzkiemu, którego pomocy i uwagom — dotyczą-
cym zwłaszcza ostatniej części artykułu — wiele za-
wdzięczam.
2 Tatarkiewicz W., Nowożytna architektura w Pol-
sce od renesansu do klasycyzmu, w pracy zbiorowej:
Sztuka Polska (Wiedza o Polsce II), b. d., s. 518.
3 Husarski W., Attyka polska i jej wpływ na kraje
sąsiednie, Warszawa 1936, s. 19 i 23.
4 Sztuka polska czasów nowożytnych. Cz. I. Lata
1450—1650, Warszawa 1952, s. 113.

pracy o nowożytnej architekturze w Polsce1 2. Pabia-
nice znalazły się tam trafnie obok Szymbarku, wśród
przykładów mniejszych zameczków renesansowych,
zwieńczonych attyką. Attykę tę znał również Husar-
ski datując ją o dwadzieścia łat za późno3 4. W ostat-
nim podręczniku sztuki polskiej czasów nowożytnych
omówiono dwór pabianicki w grupie ratuszy renesan-
sowych 4, sugerując się tym zapewne, że od stu lat
przeszło mieścił on siedzibę władz magistratu. Trafną
dość, w jednym zdaniu zawartą charakterystykę kom-
pozycji elewacji „ratusza" podał niemiecki historyk
sztuki Kletzl w swej tendencyjnej pracy z r. 1943 5.
Ryciny jednak, a nawet zdjęcia pomiarowe zabyt-
ku były już znane od dawna: akwarela z jego wido-
kiem ozdobiła album uzupełniający inwentaryzację
Stronczyńskiego; rzuty poziome i pomiary elewacji
zamieścił Hinz w swych Szkicach architektonicznych fl.
5 Kletzl O., Warthelandisch wehrhafte Baukunst,
w pracy zbiorowej: Kunstgeschichtliche Studien. He-
rausgegeben von Hans Tintelnot, Breslau 1943, s. 177.
6 (Stronczyński K.), Opisy zabytków starożytności
w Gubernii Warszawskiej... w latach 1844 i 1846 ze-
brane, rkps 1851, w zbiorach Gab. Rycin Bibl. U. W.;
Hinz J., Szkice architektoniczne krajowych dzieł sztu-
ki I, Warszawa 1889, tabl. XXXI i XXXII; dwa z tych
rysunków były ponadto reprodukowane w Wielkiej
Encyklopedii Illustrowanej, t. III, wkładka przed s. 715,
przy haśle „architektura".

99