DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Jakimowiczówna, Teresa: Zamek Leszczyńskich w Gołuchowie
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.38030#0138
TERESA JAKIMOWICZÓWNA
ZAMEK LESZCZYŃSKICH W GOŁUCHOWIE
Gołuchów, wieś w pobliżu Kalisza, położona przy
starym trakcie krakowsko-poznańskim, stanowił
w XVI w. jeden z ośrodków posiadłości Leszczyń-
skich ł. Pierwsza dokumentarna wzmianka o zamku
gołuchowskim pochodzi z r. 15811 2. W początkach XVII
stulecia został on rozbudowany, a następnie z biegiem
czasu uległ częściowej ruinie. Odbudowy zamku do-
konano w latach 1872—1885 w duchu renesansu fran-
cuskiego, wg teorii konserwatorskich Viollet-le-Duca.
Ówczesna właścicielka, Izabella z Czartoryskich Dzia-
łyńska, przeznaczyła zamek na pomieszczenie dla
swych bogatych zbiorów artystycznych.
Zainteresowanie historyków sztuki wzbudzało do-
tychczas przede wszystkim muzeum gołuchowskie, za-
Przeprowadzenie rekonstrukcji dawnego zamku w Go-
łuchowie umożliwiają materiały ikonograficzne i archi-
walne4, potwierdza ją częściowo jego obecna architektura.
1 Wieś Gołuchów znana jest już w XIII w. jako po-
siadłość Toporczyków. W XIV i XV stuleciu należała
do Wieniawitów-Gołuchowskich. W posiadaniu Lesz-
czyńskich z Leszna pozostawał Gołuchów w latach
1507—1696. Od r. 1536 do 1696 stanowił główną posia-
dłość młodszej linii. Leszno, a następnie i Baranów
dziedziczyła linia starsza. Por. Karwowski St., Lesz-
czyńscy herbu Wieniawa, Lwów 1916. Obecnie mieści
się w Gołuchowie oddział Muzeum Narodowego w Po-
znaniu. Dyrektorowi Muzeum, dr K. Malinowskiemu
dziękuję uprzejmie za liczne ułatwienia w badaniach
nad Gołuchowem.
2 W przywileju Rafała Leszczyńskiego dla braci
czeskich, publikowanym u Łukaszewicza J., O kościo-
łach Braci Czeskich w dawnej Wiełkopolsce, Poznań
1835, s. 285, przypis.
3 Na artykuł niniejszy składają się fragmenty pra-
cy magisterskiej, wykonanej w r. 1954 w Zakładzie Hi-
storii Sztuki Uniwersytetu Poznańskiego pod kierun-
kiem prof, dr Z. Kępińskiego, poświęconej rekonstruk-
cji zamku z w. XVI i XVII. Monografia Gołuchowa,
uwzględniająca także rozbudowę z w. XIX, jest obec-
nie opracowywana do druku.
4 Literatura dotycząca Gołuchowa mimo dużej iloś-
ci pozycji, których nie będę tu wymieniać, przynosi
minimalne wiadomości o zamku, zwłaszcza o jego sta-
mek pobieżnie tylko określano jako renesansowy. Za-
bytek ten jednak jest zjawiskiem godnym wszech-
stronnej analizy. Na jego pozornie jednolity i obcy
polskiej architekturze kształt złożyły się trzy histo-
rycznie narastające formy architektoniczne o odmien-
nych funkcjach i treści. Z trzech faz budowy zamku
(w. XVI — XVII —- XIX) szczególnie ważną i intere-
sującą wydaje się najstarsza, o zdecydowanym i samo-
dzielnym układzie, nie zniekształconym przez póź-
niejsze przeróbki. Jej też przede wszystkim poświę-
cone jest niniejsze opracowanie, które baa na celu
próbę włączenia pierwotnego zamku Leszczyńskich
w Gołuchowie w nurt rozwojowy architektury pol-
skiej 3.
Obszar dworski w Gołuchowie zajmował, podobnie
jak i dziś, płaskowzgórze po północnej stronie traktu
z Kalisza do Poznania. Od drogi tej oraz od wsi od-
rej architekturze. Do najlepszych opracowań należy
artykuł Sokołowskiego M., Zamek w Gołuchowie w
Studiach i szkicach z dziejów sztuki i cywilizacji,
Kraków 1899, s. 329 oraz Pajzderskiego N., Przewod-
nik po Muzeum w Gołuchowie, Poznań 1913 i 1929.
Natomiast w archiwum Wojewódzkiego Konserwato-
ra Zabytków w Poznaniu znajduje się komplet planów
odbudowy zamku z lat 1872—1885 — projekty arch.
K. J. Janowskiego, Zygmunta Gorgolewskiego i Mau-
rycego Ouradou. Dla rekonstrukcji największe zna-
czenie mają rysunki inwentaryzacyjne, wykonane
przed odbudową, w r. 1872 przez K. J. Janowskiego.
Współczesne rysunki pomiarowe zamku wykonał
w r. 1951 Zakład Historii Arichitektury Polskiej przy
Akademii Górniczej w Krakowie. Z materiałów archi-
walnych podstawowe znaczenie mają inwentarze zam-
ku w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Po-
znaniu: Konnotacja dóbr Gołuchowa 1714, W. A. P.
Protor. Rei. Kai. nr 72 oraz Inwentarz majątku An-
ny Swinarskiej-Chlebowskiej we wsi Gołuchów 1762,
W. A. P. Rei. gr. Kai. T. 178, fol. 1207—1299. Za zwró-
cenie mi uwagi na możliwość istnienia tych inwen-
tarzy oraz za wypisy archiwalne dotyczące historii
wsi Gołuchów dziękuję uprzejmie dr Wł. Dworzacz-
kowi. Pragnę również wyrazić podziękowanie prof, dr
G. Chmarzyńskiemu za szereg uwag na temat Gołu-
chowa.
126
ZAMEK LESZCZYŃSKICH W GOŁUCHOWIE
Gołuchów, wieś w pobliżu Kalisza, położona przy
starym trakcie krakowsko-poznańskim, stanowił
w XVI w. jeden z ośrodków posiadłości Leszczyń-
skich ł. Pierwsza dokumentarna wzmianka o zamku
gołuchowskim pochodzi z r. 15811 2. W początkach XVII
stulecia został on rozbudowany, a następnie z biegiem
czasu uległ częściowej ruinie. Odbudowy zamku do-
konano w latach 1872—1885 w duchu renesansu fran-
cuskiego, wg teorii konserwatorskich Viollet-le-Duca.
Ówczesna właścicielka, Izabella z Czartoryskich Dzia-
łyńska, przeznaczyła zamek na pomieszczenie dla
swych bogatych zbiorów artystycznych.
Zainteresowanie historyków sztuki wzbudzało do-
tychczas przede wszystkim muzeum gołuchowskie, za-
Przeprowadzenie rekonstrukcji dawnego zamku w Go-
łuchowie umożliwiają materiały ikonograficzne i archi-
walne4, potwierdza ją częściowo jego obecna architektura.
1 Wieś Gołuchów znana jest już w XIII w. jako po-
siadłość Toporczyków. W XIV i XV stuleciu należała
do Wieniawitów-Gołuchowskich. W posiadaniu Lesz-
czyńskich z Leszna pozostawał Gołuchów w latach
1507—1696. Od r. 1536 do 1696 stanowił główną posia-
dłość młodszej linii. Leszno, a następnie i Baranów
dziedziczyła linia starsza. Por. Karwowski St., Lesz-
czyńscy herbu Wieniawa, Lwów 1916. Obecnie mieści
się w Gołuchowie oddział Muzeum Narodowego w Po-
znaniu. Dyrektorowi Muzeum, dr K. Malinowskiemu
dziękuję uprzejmie za liczne ułatwienia w badaniach
nad Gołuchowem.
2 W przywileju Rafała Leszczyńskiego dla braci
czeskich, publikowanym u Łukaszewicza J., O kościo-
łach Braci Czeskich w dawnej Wiełkopolsce, Poznań
1835, s. 285, przypis.
3 Na artykuł niniejszy składają się fragmenty pra-
cy magisterskiej, wykonanej w r. 1954 w Zakładzie Hi-
storii Sztuki Uniwersytetu Poznańskiego pod kierun-
kiem prof, dr Z. Kępińskiego, poświęconej rekonstruk-
cji zamku z w. XVI i XVII. Monografia Gołuchowa,
uwzględniająca także rozbudowę z w. XIX, jest obec-
nie opracowywana do druku.
4 Literatura dotycząca Gołuchowa mimo dużej iloś-
ci pozycji, których nie będę tu wymieniać, przynosi
minimalne wiadomości o zamku, zwłaszcza o jego sta-
mek pobieżnie tylko określano jako renesansowy. Za-
bytek ten jednak jest zjawiskiem godnym wszech-
stronnej analizy. Na jego pozornie jednolity i obcy
polskiej architekturze kształt złożyły się trzy histo-
rycznie narastające formy architektoniczne o odmien-
nych funkcjach i treści. Z trzech faz budowy zamku
(w. XVI — XVII —- XIX) szczególnie ważną i intere-
sującą wydaje się najstarsza, o zdecydowanym i samo-
dzielnym układzie, nie zniekształconym przez póź-
niejsze przeróbki. Jej też przede wszystkim poświę-
cone jest niniejsze opracowanie, które baa na celu
próbę włączenia pierwotnego zamku Leszczyńskich
w Gołuchowie w nurt rozwojowy architektury pol-
skiej 3.
Obszar dworski w Gołuchowie zajmował, podobnie
jak i dziś, płaskowzgórze po północnej stronie traktu
z Kalisza do Poznania. Od drogi tej oraz od wsi od-
rej architekturze. Do najlepszych opracowań należy
artykuł Sokołowskiego M., Zamek w Gołuchowie w
Studiach i szkicach z dziejów sztuki i cywilizacji,
Kraków 1899, s. 329 oraz Pajzderskiego N., Przewod-
nik po Muzeum w Gołuchowie, Poznań 1913 i 1929.
Natomiast w archiwum Wojewódzkiego Konserwato-
ra Zabytków w Poznaniu znajduje się komplet planów
odbudowy zamku z lat 1872—1885 — projekty arch.
K. J. Janowskiego, Zygmunta Gorgolewskiego i Mau-
rycego Ouradou. Dla rekonstrukcji największe zna-
czenie mają rysunki inwentaryzacyjne, wykonane
przed odbudową, w r. 1872 przez K. J. Janowskiego.
Współczesne rysunki pomiarowe zamku wykonał
w r. 1951 Zakład Historii Arichitektury Polskiej przy
Akademii Górniczej w Krakowie. Z materiałów archi-
walnych podstawowe znaczenie mają inwentarze zam-
ku w Wojewódzkim Archiwum Państwowym w Po-
znaniu: Konnotacja dóbr Gołuchowa 1714, W. A. P.
Protor. Rei. Kai. nr 72 oraz Inwentarz majątku An-
ny Swinarskiej-Chlebowskiej we wsi Gołuchów 1762,
W. A. P. Rei. gr. Kai. T. 178, fol. 1207—1299. Za zwró-
cenie mi uwagi na możliwość istnienia tych inwen-
tarzy oraz za wypisy archiwalne dotyczące historii
wsi Gołuchów dziękuję uprzejmie dr Wł. Dworzacz-
kowi. Pragnę również wyrazić podziękowanie prof, dr
G. Chmarzyńskiemu za szereg uwag na temat Gołu-
chowa.
126