DOI Heft:
Nr. 3
DOI Artikel:Kronika Stowarzyszenia Historykow Sztuki
DOI Artikel:Rogalanka, Anna: Zabudowa wewnętrzna rynku Starego Miasta w Poznaniu
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.38030#0389
KRONIKA STOWARZYSZENIA HISTORYKÓW SZTUKI
.mieszkalnej baziaru handlowego i
tworzyły wraz z Ratuszem w orga-
niźmie miasta blok centralny, urba-
nistycznie zorganizowany, jednak zu-
pełnie odmiennie od zwykłego blo-
ku zabudowy mieszkalnej.
Zabudowa bloku centralnego w
Poznaniu składała się z trzech brył
zasadniczych: Ratusza i Wagi w czę-
ści północnej i z sąsiadującego z ni-
mi od południa kompleksu kramów
w części południowej. Teren kramów
podzielony był w Poznaniu w kie-
runku południkowym na siedem
równoległych „parcel zbiorowych"
różnej szerokości, przeznaczonych na
zespoły jednobranżowych kramów.
Każda z „parcel zbiorowych" dzieli-
ła się na mniejsze działki jednost-
kowe o równych w zasadzie wymia-
rach w obrębie poszczególnych par-
cel zbiorowych. W sumie istniało
na terenie siedmiu parcel zbioro-
wych (budników, szewców, krojowni-
ków sukna, kramarzy, piekarzy, rzeź-
ników i garncarzy) ok. dwustu par-
cel jednostkowych.
Działka jednostkowa odpowiadała
wymiarom stoiska w wypadku
wzniesienia na parceli zbiorowej
jednolitego budynku względnie —
wymiarom kramu, budy, jatki w
wypadku wzniesienia na parceli
szeregowo zgrupowanych zabudo-
wań. Parcele położone na obrzeżu
kompleksu zabudowane były jedno-
szeregowo: kramy zwrócone były
frontem ku rynkowi. Parcele po-
łożone wewnątrz kompleksu zabu-
dowane były d wuszerego wo: kra-
my zwrócone frontem do siebie,
otwierały się ku osiowo prze-
prowadzonej przez parcelę ulicz-
ce, zamkniętej u wylotu bram-
kami. W wypadku wzniesienia na
parceli zbiorowej, położonej wew-
nątrz kompleksu, jednolitego budyn-
ku (w Poznaniu Jatki Chlebowe —
późniejsza Zbrojownia), stoiska roz-
mieszczone były dwuszeregowo
wzdłuż długich ścian budynku, a
sam budynek miał charakter prze-
lotowy, tak że schemat organiza-
cyjny nie ulegał w zasadzie zmianie.
Zarówno szerokość parcel zbioro-
wych jak i wewnętrznych działek
jednostkowych w ich obrębie do-
stosowana była do potrzeb magazy-
nowych i manipulacyjnych poszcze-
gólnych branż. Najszerszą parcelę
zajmowali krojownicy sukna (22 m),
najwęższą szewcy <6 m).
Rozmieszczenie zespołów kramów
w granicach całego kompleksu wy-
kazuje pewną celowość: .towary żyw-
nościowe skomasowane były w za-
chodniej partii kompleksu kramów
(jatki rzeźnicze i chlebowe). Sukien-
nice i Kramy Jedwabne ze względu
na wysoką wartość właściwych im
towarów mieszczą się wewnątrz
kompleksu kramów, w zespołach
mniej dostępnych. Na obrzeżu, zgru-
powane w otwartych .ku Rynkowi
szeregach Budy Śledziowe i Garbar-
skie reprezentują uboższe gałęzie
handlu.
Zabudowa poszczególnych zespo-
łów jednobranżowych kramów
wzniesionych na parcelach zbioro-
wych graniczyła bezpośrednio z za-
budową sąsiadujących zespołów.
Brak jest w Poznaniu śladu miedzu-
chów między zabudową poszczegól-
nych parcel zbiorowych.
Komunikacyjność wewnętrzna
całego kompleksu kramów melioro-
wana była dodatkowo przez przej-
ście poprzeczne zwane w źródłach
„krzyżem", który przecinał cały
kompleks kramów mniej więcej w
połowie w kierunku wschód — za-
chód i zamykany był zarówno
na obrzeżu jak i na granicy posz-
czególnych zespołów kramów bram-
kami względnie wrotami. W sumie
na przestrzeni niecałej połowy hek-
tara urbanista średniowieczny roz-
mieścił około 200 .stoisk handlowych
w 7 zorganizowanych branżowo ze-
społach. 34 z tych stoisk dostępne
były bezpośrednio z Rynku, a do re-
szty w ilości ok. 160 prowadziło z
Rynku 12 wejść: 5 od południa, 5
od północy i po jednym od wschodu
i zachodu, tak że średnio przypadało
na każde 12 stoisk we wnętrzu kom-
pleksu jedno wejście z obrzeża. Je-
żeli dodamy do tego, że wejścia u-
mieszczone były osiowo i ułatwiały
ruch przelotowy, a ponadto przejście
poprzeczne ułatwiało przypływ i od-
pływ kupujących, to ocenić możemy
całość założenia jako wybitne osiąg-
nięcie urbanistyczno-organizacyjne.
W tym świetle rynek średnio-
wiecznego miasta blokowego o roz-
planowaniu regularnym stworzony
w celu spełniania funkcji placu tar-
gowego nie był w całym tego sło-
wa znaczeniu placem w sensie prze-
strzennym, ponieważ jego centrum
było zabudowane. Dzięki jednak
specyficznej urbanistycznie organi-
zacji tej zabudowy i utrzymaniu
maksymalnej wprost przelotowości
całego bloku, rynek nie przestaje
być placem w sensie komunikacyj-
nym.
Od pierwszych lat XV w., tzn.
bezpośrednio po założeniu ksiąg
miejskich pojawiają się o tym kom-
pleksie kramów liczne wiadomości,
pozwalające stwierdzić, że już w po-
czątku XV w. istniał on zarówno w
sensie zabudowy jak i rozplanowa-
nia. Siedem zespołów jednobranżo-
wych kramów tworzyło zorganizo-
wany według wyżej naszkicowanych
zasad i sprawnie funkcjonujący
kompleks zabudowy handlowej,
drewnianej wprawdzie częściowo,
ale przekształcającej się stopniowo,
równocześnie z zabudową reszty
miasta w zabudowę murowaną, z
zabudowy parterowej w zabudowę
wielokondygnacjową. W ramach tych
przeobrażeń, zainicjowanych już w
wieku XV, a szybko postępujących
w wieku XVI, Budy Śledziowe na
obrzeżu wschodnim kompleksu kra-
mów przeobrażają się w jednosze-
regowe zgrupowanie jednoosiowych
kamieniczek z podcieniem w przy-
ziemiu, zaś Kramy Sukienne w dwu-
szeregowe zgrupowanie znaczniej-
szych kamieniczek, również z pod-
cieniami w przyziemiu. Na parceli
piekarzy wyrasta jednolity, co naj-
mniej dwukondygnacyjny budynek.
Te zespoły kramów, które utrzymują
w zasadzie gabaryt parterowy (Jatki
Szewskie, Kramy Bogate, Jatki
Rzeźnicze), uzyskują jednak u wylo-
tów uliczek bryłowe zamknięcie:
Jatki Szewskie zamyka od północy
kamieniczka Bractwa Szewskiego,
od południa Kancelaria Miejska.
Kramy Jedwabne zamyka u wylotu
północnego kamieniczka Rotowska i
Pleśiniewiczowska, od południa ka-
mieniczka Stroplowska i Czenpiń-
skich. Do gmachu Jatek Chlebowych
(Smatruzu) przylega kamieniczka
postrzygacza, spełniająca to optycz-
ne zadanie, do pewnego stopnia, w
stosunku do ciągu Jatek Rzeźniczych.
W ten sposób elewacja południowa
i północna kompleksu kramów uzy-
skują prawie jednolity gabaryt, a
bramki zamykające ciągi uliczek
podkreślają zwartość zabudowy blo-
ku centralnego, którego ściany na
równi z ścianami zabudowy obrzeż-
nej tworzą zamknięcie rynkowych
wnętrz.
Ostateczne rozplanowanie zabu-
dowy bloku centralnego nastąpiło w
Poznaniu bezpośrednio po lokacji,
najpóźniej w latach 1280—1310.
Skomasowanie urządzeń targo-
wych na rynku ocenić należy jako
zjawisko postępowe zarówno w sen-
sie ekonomicznym i społecznym (bez-
pieczeństwo towarów, kontrola spo-
łeczna nad jakością i wagą towa-
rów), jak i urbanistycznym (racjo-
nalne rozplanowanie stoisk handlo-
wych w centrum miasta).
Tvp zabudowy .„zbiorowej parce-
li" kupieckiej ulega w epoce rene-
sansu dość znacznej ewolucji. Gene-
za tego zjawiska tkwi w faktach na-
tury ekonomicznej, a formy prze-
mian uzależnione są w sposób czy-
telny od czynników natury społecz-
nej. Budnicy, szewcy, .kramarze, pię-
6
367
.mieszkalnej baziaru handlowego i
tworzyły wraz z Ratuszem w orga-
niźmie miasta blok centralny, urba-
nistycznie zorganizowany, jednak zu-
pełnie odmiennie od zwykłego blo-
ku zabudowy mieszkalnej.
Zabudowa bloku centralnego w
Poznaniu składała się z trzech brył
zasadniczych: Ratusza i Wagi w czę-
ści północnej i z sąsiadującego z ni-
mi od południa kompleksu kramów
w części południowej. Teren kramów
podzielony był w Poznaniu w kie-
runku południkowym na siedem
równoległych „parcel zbiorowych"
różnej szerokości, przeznaczonych na
zespoły jednobranżowych kramów.
Każda z „parcel zbiorowych" dzieli-
ła się na mniejsze działki jednost-
kowe o równych w zasadzie wymia-
rach w obrębie poszczególnych par-
cel zbiorowych. W sumie istniało
na terenie siedmiu parcel zbioro-
wych (budników, szewców, krojowni-
ków sukna, kramarzy, piekarzy, rzeź-
ników i garncarzy) ok. dwustu par-
cel jednostkowych.
Działka jednostkowa odpowiadała
wymiarom stoiska w wypadku
wzniesienia na parceli zbiorowej
jednolitego budynku względnie —
wymiarom kramu, budy, jatki w
wypadku wzniesienia na parceli
szeregowo zgrupowanych zabudo-
wań. Parcele położone na obrzeżu
kompleksu zabudowane były jedno-
szeregowo: kramy zwrócone były
frontem ku rynkowi. Parcele po-
łożone wewnątrz kompleksu zabu-
dowane były d wuszerego wo: kra-
my zwrócone frontem do siebie,
otwierały się ku osiowo prze-
prowadzonej przez parcelę ulicz-
ce, zamkniętej u wylotu bram-
kami. W wypadku wzniesienia na
parceli zbiorowej, położonej wew-
nątrz kompleksu, jednolitego budyn-
ku (w Poznaniu Jatki Chlebowe —
późniejsza Zbrojownia), stoiska roz-
mieszczone były dwuszeregowo
wzdłuż długich ścian budynku, a
sam budynek miał charakter prze-
lotowy, tak że schemat organiza-
cyjny nie ulegał w zasadzie zmianie.
Zarówno szerokość parcel zbioro-
wych jak i wewnętrznych działek
jednostkowych w ich obrębie do-
stosowana była do potrzeb magazy-
nowych i manipulacyjnych poszcze-
gólnych branż. Najszerszą parcelę
zajmowali krojownicy sukna (22 m),
najwęższą szewcy <6 m).
Rozmieszczenie zespołów kramów
w granicach całego kompleksu wy-
kazuje pewną celowość: .towary żyw-
nościowe skomasowane były w za-
chodniej partii kompleksu kramów
(jatki rzeźnicze i chlebowe). Sukien-
nice i Kramy Jedwabne ze względu
na wysoką wartość właściwych im
towarów mieszczą się wewnątrz
kompleksu kramów, w zespołach
mniej dostępnych. Na obrzeżu, zgru-
powane w otwartych .ku Rynkowi
szeregach Budy Śledziowe i Garbar-
skie reprezentują uboższe gałęzie
handlu.
Zabudowa poszczególnych zespo-
łów jednobranżowych kramów
wzniesionych na parcelach zbioro-
wych graniczyła bezpośrednio z za-
budową sąsiadujących zespołów.
Brak jest w Poznaniu śladu miedzu-
chów między zabudową poszczegól-
nych parcel zbiorowych.
Komunikacyjność wewnętrzna
całego kompleksu kramów melioro-
wana była dodatkowo przez przej-
ście poprzeczne zwane w źródłach
„krzyżem", który przecinał cały
kompleks kramów mniej więcej w
połowie w kierunku wschód — za-
chód i zamykany był zarówno
na obrzeżu jak i na granicy posz-
czególnych zespołów kramów bram-
kami względnie wrotami. W sumie
na przestrzeni niecałej połowy hek-
tara urbanista średniowieczny roz-
mieścił około 200 .stoisk handlowych
w 7 zorganizowanych branżowo ze-
społach. 34 z tych stoisk dostępne
były bezpośrednio z Rynku, a do re-
szty w ilości ok. 160 prowadziło z
Rynku 12 wejść: 5 od południa, 5
od północy i po jednym od wschodu
i zachodu, tak że średnio przypadało
na każde 12 stoisk we wnętrzu kom-
pleksu jedno wejście z obrzeża. Je-
żeli dodamy do tego, że wejścia u-
mieszczone były osiowo i ułatwiały
ruch przelotowy, a ponadto przejście
poprzeczne ułatwiało przypływ i od-
pływ kupujących, to ocenić możemy
całość założenia jako wybitne osiąg-
nięcie urbanistyczno-organizacyjne.
W tym świetle rynek średnio-
wiecznego miasta blokowego o roz-
planowaniu regularnym stworzony
w celu spełniania funkcji placu tar-
gowego nie był w całym tego sło-
wa znaczeniu placem w sensie prze-
strzennym, ponieważ jego centrum
było zabudowane. Dzięki jednak
specyficznej urbanistycznie organi-
zacji tej zabudowy i utrzymaniu
maksymalnej wprost przelotowości
całego bloku, rynek nie przestaje
być placem w sensie komunikacyj-
nym.
Od pierwszych lat XV w., tzn.
bezpośrednio po założeniu ksiąg
miejskich pojawiają się o tym kom-
pleksie kramów liczne wiadomości,
pozwalające stwierdzić, że już w po-
czątku XV w. istniał on zarówno w
sensie zabudowy jak i rozplanowa-
nia. Siedem zespołów jednobranżo-
wych kramów tworzyło zorganizo-
wany według wyżej naszkicowanych
zasad i sprawnie funkcjonujący
kompleks zabudowy handlowej,
drewnianej wprawdzie częściowo,
ale przekształcającej się stopniowo,
równocześnie z zabudową reszty
miasta w zabudowę murowaną, z
zabudowy parterowej w zabudowę
wielokondygnacjową. W ramach tych
przeobrażeń, zainicjowanych już w
wieku XV, a szybko postępujących
w wieku XVI, Budy Śledziowe na
obrzeżu wschodnim kompleksu kra-
mów przeobrażają się w jednosze-
regowe zgrupowanie jednoosiowych
kamieniczek z podcieniem w przy-
ziemiu, zaś Kramy Sukienne w dwu-
szeregowe zgrupowanie znaczniej-
szych kamieniczek, również z pod-
cieniami w przyziemiu. Na parceli
piekarzy wyrasta jednolity, co naj-
mniej dwukondygnacyjny budynek.
Te zespoły kramów, które utrzymują
w zasadzie gabaryt parterowy (Jatki
Szewskie, Kramy Bogate, Jatki
Rzeźnicze), uzyskują jednak u wylo-
tów uliczek bryłowe zamknięcie:
Jatki Szewskie zamyka od północy
kamieniczka Bractwa Szewskiego,
od południa Kancelaria Miejska.
Kramy Jedwabne zamyka u wylotu
północnego kamieniczka Rotowska i
Pleśiniewiczowska, od południa ka-
mieniczka Stroplowska i Czenpiń-
skich. Do gmachu Jatek Chlebowych
(Smatruzu) przylega kamieniczka
postrzygacza, spełniająca to optycz-
ne zadanie, do pewnego stopnia, w
stosunku do ciągu Jatek Rzeźniczych.
W ten sposób elewacja południowa
i północna kompleksu kramów uzy-
skują prawie jednolity gabaryt, a
bramki zamykające ciągi uliczek
podkreślają zwartość zabudowy blo-
ku centralnego, którego ściany na
równi z ścianami zabudowy obrzeż-
nej tworzą zamknięcie rynkowych
wnętrz.
Ostateczne rozplanowanie zabu-
dowy bloku centralnego nastąpiło w
Poznaniu bezpośrednio po lokacji,
najpóźniej w latach 1280—1310.
Skomasowanie urządzeń targo-
wych na rynku ocenić należy jako
zjawisko postępowe zarówno w sen-
sie ekonomicznym i społecznym (bez-
pieczeństwo towarów, kontrola spo-
łeczna nad jakością i wagą towa-
rów), jak i urbanistycznym (racjo-
nalne rozplanowanie stoisk handlo-
wych w centrum miasta).
Tvp zabudowy .„zbiorowej parce-
li" kupieckiej ulega w epoce rene-
sansu dość znacznej ewolucji. Gene-
za tego zjawiska tkwi w faktach na-
tury ekonomicznej, a formy prze-
mian uzależnione są w sposób czy-
telny od czynników natury społecz-
nej. Budnicy, szewcy, .kramarze, pię-
6
367