DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Zlat, Mieczysław: Attyka renesansowa na Śląsku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.38030#0069
ATTYKA RENESANSOWA NA ŚLĄSKU
gła znaleźć zastosowanie w Paczkowie łatwiej niż gdzie
indziej już choćby ze względu na żywotną tu od schył-
ku gotyku i podtrzymywaną w pierwszej połowie XVI
w. tradycję ozdobnych zwieńczeń attykowych. Prze-
niesienie attyki polskiej z biskupiego Paczkowa do
Grodna odbyło się może za sprawą biskupa wrocław-
skiego Kaspra von Logau, właściciela zamku w Grod-
nie, prowadzącego jego przebudowę.
Wśród wspomnianych attyk tylko dzierżoniowskie
mają — poza brakiem arkadowania we fryzie —
wszystkie cechy attyki polskiej; zwieńczenia w Pacz-
kowie i Grodnie są jej uproszczeniem, nie posiadają
bowiem partii fryzowej, zapewne dlatego, że ani smu-
kła wieża, ani mur obronny nie wymagały dachu3fl.
Grzebienie attykowe wszystkich tych budowli są jed-
nak identyczne: składają się na nie szczyciki i prze-
dzielające je czworoboczne słupki, ukośnie ustawione.
Szczyciki powstały tu z połączenia dwu pionowych
esownic, przystawionych do środkowego słupka. Taki
schemat grzebienia attykowego, a zwłaszcza tego ro-
dzaju ukształtowanie szczyciku, przeważa w attykach
typu polskiego na Śląsku, ulegając z czasem dalszym
przekształceniom. W grzebieniu attykowym na murze
w Gręboszycach oraz na Bramie Górnej w Głuchoła-
zach (2. poł. XVI w.) esownice zostają uproszczone do
kształtu spływów, zakończonych tylko od dołu wolu-
tami (ii. 23). Twórca powstałej w r. 1574 attyki na
murze przy wschodniej fasadzie wrocławskiego ratu-
sza w stylizacji szczyciku grzebienia posunął się jesz-
cze dalej i rezygnując ze słupka środkowego połączył
oba spływy ze sobą bezpośrednio 39 40.
Ostatnią fazę rozwoju grzebieniowego szczyciku,
od jego formy tektonicznej i zwartej do swobodnego,
39 Wieżę ratusza w Paczkowie obiega wprawdzie
płaska arkatura w kilku poziomach, jej pas najwyż-
szy nie jest jednak z grzebieniem attykowym zwią-
zany na tyle, aby można go było traktować jako fryz.
Bliską analogię do wieży ratusza paczkowskiego sta-
nowi wieża kościoła w Niemysłowicach z r. 1568; i tu
pod zniekształconym nowszą przebudową grzebieniem
biegnie podobny jak w Paczkowie pas arkad, por.
Koeniger E., jw., fot. 57.
40 Por. Stein R., Der grosse Ring zu Breslau, Bres-
lau 1935, s. 55 oraz tegoż autora: Das Breslauer Biir-
gerhaus, Breslau 1931, fot. 78.
41 Patzak B., Das herzogliche Schloss in Sagan,
Belvedere 9 (1930), s. 130.
42 Attykę ratusza w Głubczycach usunięto w czasie
przebudowy budynku w r. 1862—63, Koeniger E., jw.,
s. 68.
43 Sztuka polska czasów nowożytnych (skrypt), cz.
I, Warszawa 1952, s. 113.
44 Ok. r. 1574 ratusz został całkowicie odbudowany
po pożarach, Minsberg F., Geschichte der Stadt u.
Festung Gross-Glogau, Glogau 1853, II, s. 114. Attyka
zachowała się na fasadzie zach. do czasu ponownej
gruntownej przebudowy ratusza w r. 1831. Porówna-
nie jej wyglądu z r. 1830 (litografia załączona do cyt.
pracy F. Minsberga) z rysunkiem Wernera prowadzi
do wniosku, że kształt barokowy nadano jej w dru-
giej poł. XVIII w.
manierystycznego ornamentu — reprezentuje nie zre-
alizowana attyka projektowanego dla W. Lobkowitza
pałacyku w Żaganiu (il. 25). Projekt wykonany w r.
1664 przez wrocławskiego architekta Jerzego Springe-
ra 41 dowodzi zarazem trwałości i żywotności zwień-
czeń attykowych na Śląsku.
Omówione przykłady attyki polskiej należały do jej
najbardziej rozpowszechnionej odmiany, charakteryzu-
jącej się występowaniem esownic w grzebieniu. Od-
mianą rzadszą jest ta, w której grzebieniu esownice
zastąpiono półkolistymi wcięciami, łączącymi słupki.
Taką attyką ozdobiono ratusz w Głubczycach (il. 24)
już w r. 1570 42, a zatem bardzo wcześnie, skoro w ów-
czesnej Polsce, za wyjątkiem zamku w Pabianicach
z r. 15 6 5 43, podobne attyki pochodzą przeważnie z pocz.
XVII w. (np. na zamkach w Krasiczynie, Krupem,
Przemyślu oraz — najbardziej do głubczyckich podob-
ne — na synagogach w Bełżcu i Żółkwi).
Attyka polska o grzebieniu złożonym z zębów trój-
kątnych lub zakończonych trójkątnymi przyczółkami
wieńczy baszty w Grodkowie i Krapkowicach (koniec
XVI w.), a dawniej koronowała także ratusz w Głogo-
wie, dom dawnej komendy wojskowej i dom Rehdi-
gerów we Wrocławiu (pl. Solny 14 i 16). W stosunku do
attyk małopolskich (zamki w Krasiczynie i Baranowie,
kamienica Orsettich w Jarosławiu) grzebienie w ślą-
skich attykach tej odmiany są znacznie skromniejsze.
Bnamy miejskie w Grodkowie (il. 23) mają nad zaopa-
trzonym w strzelnice fryzem grzebień, którego zęby
są przekształceniem popularnych we wczesnym rene-
sansie „jaskółczych ogonów11. Na baszcie w Krapkowi-
cach grzebień attyki składa się z trójkątnych szczyci-
ków o późnorenesansowym konturze. Grzebień nie ist-
niejącej attyki ratusza w Głogowie (ok. r. 15 7 4) 44 miał
podobne zęby, przedzielane jednak słupkami. Attyka
wrocławskiego domu Rehdigerów (koniec XVI w.),
II. 10. Paczków, kruchta pd. (,,biblioteka“) przy
kościele par., stan z r. 1954. (Rys. S. Frąckiewicz)
59
gła znaleźć zastosowanie w Paczkowie łatwiej niż gdzie
indziej już choćby ze względu na żywotną tu od schył-
ku gotyku i podtrzymywaną w pierwszej połowie XVI
w. tradycję ozdobnych zwieńczeń attykowych. Prze-
niesienie attyki polskiej z biskupiego Paczkowa do
Grodna odbyło się może za sprawą biskupa wrocław-
skiego Kaspra von Logau, właściciela zamku w Grod-
nie, prowadzącego jego przebudowę.
Wśród wspomnianych attyk tylko dzierżoniowskie
mają — poza brakiem arkadowania we fryzie —
wszystkie cechy attyki polskiej; zwieńczenia w Pacz-
kowie i Grodnie są jej uproszczeniem, nie posiadają
bowiem partii fryzowej, zapewne dlatego, że ani smu-
kła wieża, ani mur obronny nie wymagały dachu3fl.
Grzebienie attykowe wszystkich tych budowli są jed-
nak identyczne: składają się na nie szczyciki i prze-
dzielające je czworoboczne słupki, ukośnie ustawione.
Szczyciki powstały tu z połączenia dwu pionowych
esownic, przystawionych do środkowego słupka. Taki
schemat grzebienia attykowego, a zwłaszcza tego ro-
dzaju ukształtowanie szczyciku, przeważa w attykach
typu polskiego na Śląsku, ulegając z czasem dalszym
przekształceniom. W grzebieniu attykowym na murze
w Gręboszycach oraz na Bramie Górnej w Głuchoła-
zach (2. poł. XVI w.) esownice zostają uproszczone do
kształtu spływów, zakończonych tylko od dołu wolu-
tami (ii. 23). Twórca powstałej w r. 1574 attyki na
murze przy wschodniej fasadzie wrocławskiego ratu-
sza w stylizacji szczyciku grzebienia posunął się jesz-
cze dalej i rezygnując ze słupka środkowego połączył
oba spływy ze sobą bezpośrednio 39 40.
Ostatnią fazę rozwoju grzebieniowego szczyciku,
od jego formy tektonicznej i zwartej do swobodnego,
39 Wieżę ratusza w Paczkowie obiega wprawdzie
płaska arkatura w kilku poziomach, jej pas najwyż-
szy nie jest jednak z grzebieniem attykowym zwią-
zany na tyle, aby można go było traktować jako fryz.
Bliską analogię do wieży ratusza paczkowskiego sta-
nowi wieża kościoła w Niemysłowicach z r. 1568; i tu
pod zniekształconym nowszą przebudową grzebieniem
biegnie podobny jak w Paczkowie pas arkad, por.
Koeniger E., jw., fot. 57.
40 Por. Stein R., Der grosse Ring zu Breslau, Bres-
lau 1935, s. 55 oraz tegoż autora: Das Breslauer Biir-
gerhaus, Breslau 1931, fot. 78.
41 Patzak B., Das herzogliche Schloss in Sagan,
Belvedere 9 (1930), s. 130.
42 Attykę ratusza w Głubczycach usunięto w czasie
przebudowy budynku w r. 1862—63, Koeniger E., jw.,
s. 68.
43 Sztuka polska czasów nowożytnych (skrypt), cz.
I, Warszawa 1952, s. 113.
44 Ok. r. 1574 ratusz został całkowicie odbudowany
po pożarach, Minsberg F., Geschichte der Stadt u.
Festung Gross-Glogau, Glogau 1853, II, s. 114. Attyka
zachowała się na fasadzie zach. do czasu ponownej
gruntownej przebudowy ratusza w r. 1831. Porówna-
nie jej wyglądu z r. 1830 (litografia załączona do cyt.
pracy F. Minsberga) z rysunkiem Wernera prowadzi
do wniosku, że kształt barokowy nadano jej w dru-
giej poł. XVIII w.
manierystycznego ornamentu — reprezentuje nie zre-
alizowana attyka projektowanego dla W. Lobkowitza
pałacyku w Żaganiu (il. 25). Projekt wykonany w r.
1664 przez wrocławskiego architekta Jerzego Springe-
ra 41 dowodzi zarazem trwałości i żywotności zwień-
czeń attykowych na Śląsku.
Omówione przykłady attyki polskiej należały do jej
najbardziej rozpowszechnionej odmiany, charakteryzu-
jącej się występowaniem esownic w grzebieniu. Od-
mianą rzadszą jest ta, w której grzebieniu esownice
zastąpiono półkolistymi wcięciami, łączącymi słupki.
Taką attyką ozdobiono ratusz w Głubczycach (il. 24)
już w r. 1570 42, a zatem bardzo wcześnie, skoro w ów-
czesnej Polsce, za wyjątkiem zamku w Pabianicach
z r. 15 6 5 43, podobne attyki pochodzą przeważnie z pocz.
XVII w. (np. na zamkach w Krasiczynie, Krupem,
Przemyślu oraz — najbardziej do głubczyckich podob-
ne — na synagogach w Bełżcu i Żółkwi).
Attyka polska o grzebieniu złożonym z zębów trój-
kątnych lub zakończonych trójkątnymi przyczółkami
wieńczy baszty w Grodkowie i Krapkowicach (koniec
XVI w.), a dawniej koronowała także ratusz w Głogo-
wie, dom dawnej komendy wojskowej i dom Rehdi-
gerów we Wrocławiu (pl. Solny 14 i 16). W stosunku do
attyk małopolskich (zamki w Krasiczynie i Baranowie,
kamienica Orsettich w Jarosławiu) grzebienie w ślą-
skich attykach tej odmiany są znacznie skromniejsze.
Bnamy miejskie w Grodkowie (il. 23) mają nad zaopa-
trzonym w strzelnice fryzem grzebień, którego zęby
są przekształceniem popularnych we wczesnym rene-
sansie „jaskółczych ogonów11. Na baszcie w Krapkowi-
cach grzebień attyki składa się z trójkątnych szczyci-
ków o późnorenesansowym konturze. Grzebień nie ist-
niejącej attyki ratusza w Głogowie (ok. r. 15 7 4) 44 miał
podobne zęby, przedzielane jednak słupkami. Attyka
wrocławskiego domu Rehdigerów (koniec XVI w.),
II. 10. Paczków, kruchta pd. (,,biblioteka“) przy
kościele par., stan z r. 1954. (Rys. S. Frąckiewicz)
59