DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Zlat, Mieczysław: Attyka renesansowa na Śląsku
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.38030#0079
ATTYKA RENESANSOWA NA ŚLĄSKU
nie kraje sąsiadujące bezpośrednio z Włochami. Przy-
kładu dostarcza tu Śląsk, którego datowaną na 1528 r.
attykę domu „Pod złotą koroną1' we Wrocławiu wy-
przedza tylko starsza o parę lat attyka katedry w Hal-
le. Attyka domu „Pod złotą koroną1' silniej niż póź-
niejsze, przekształcone już realizacje tego typu, zdra-
dza swe związki z Wenecją, w czym bliska jest całej
grupie wczesnorenesausowych budowli śląskich inspi-
rowanych przez to samo źródło (architektura 1-szej
poł. XVI w. w Zgorzelcu).
Zawężenie podtrzymywanej od dawna hipotezy
o weneckim pochodzeniu attyki do jednego tylko jej
typu — wczesnorenesansowego, pozostawia otwartą
sprawę genezy attyki polskiej, to jest tej formy, dla
której przede wszystkim poszukiwano rodowodu w ar-
chitekturze weneckiej. Hipoteza o weneckich źródłach
attyki polskiej nie była nigdy szerzej uzasadniana; na
ogół nie precyzowano nawet, które budowle wene-
ckie miałyby tu odegrać rolę decydującą, a i wtedy
kiedy ogólnikowo o tym wspominano — najczęściej
sugerowano wpływ koronkowych zwieńczeń gotyckich
Pałacu Dożów i Ca d’oro. Zwolennicy poglądu o we-
neckim rodowodzie attyki typu polskiego mogli dojść
do swych wniosków dwiema drogami. Albo zwieńcze-
nia weneckie i attykę krakowskich Sukiennic połączy-
li linią organicznego rozwoju poprzez etap pośredni
śląskiej attyki wczesnorenesansowej, albo — stwier-
dzając brak genetycznego związku między attyką
wczesnorenesansową a attyką polską — przyjęli, iż ta
druga powstała niezależnie od attyk wczesnorenesan-
sowych, bezpośrednio pod wpływem zwieńczeń wene-
ckich. W obu jednak wypadkach różnice między for-
mami przyjętymi za wzory a attykami polskimi, za-
równo w zestawionych motywach jak i ogólnym wy-
razie plastycznym są zbyt wielkie, aby można je łączyć
wspólną linią rozwojową. Jeśli nawet nie brać pod
uwagę względów konstrukcyjnych, to i tak koronko-
we zwieńczenia weneckie wyraźnie odbiegają od attyk
polskich, przede wszystkim przez to, że ani w szczegó-
łach ani w ogólnej kompozycji nie są renesansowe.
W Pałacu Dożów i Ca d‘oro są to atektoniczne, ażuro-
we koronki, wschodnie w skomplikowanym rysunku
i ozdobności. Grzebień wieńczący Fondaco dei Turchi
jest masywniejszy, ale złożony z surowych w kształ-
cie, trapezowatych szczytów. Procuratie Vecchie ma
znowu koronkę ze słupów, luźno zestawionych i nie
łączących się wzajemnie. Podobnie ma się rzecz
w Pall, della Ragione w Padwie, skąd według K.
Estreichera zaczerpnięto wzór attyki polskiej 66. W wy-
mienionych zwieńczeniach nie znajdujemy ani jednego
motywu zdecydowanie renesansowego, w takim stop-
niu, w jakim są nimi: esownica, pilaster, łuk półkoli-
66 Estreicher K., jw.
67 Swiechowski Z., Opactwo cysterskie w Sulejo-
wie, Poznań 1954, s. 57.
sty — elementy attyki polskiej. Podczas gdy zęby atty-
ki polskiej wiązane są esownicami lub półkolistymi
wcięciami — luźno stojące sterczyny koronek wene-
ckich nie są ze sobą łączone, co przy braku fryzu spra-
wia, iż w ogólnym wrażeniu nie liczą się jako akcent
poziomy. Także przeciw łączeniu attyk wczesnorene-
sansowych i polskich w ciąg rozwojowy przytoczyć
można szereg argumentów: w ich ukształtowaniu (fryz)
i doborze elementów składowych grzebienia zachodzą
duże różnice, uderza brak jakichkolwiek motywów at-
tyki wczesnorenesansowej w typie polskim, wreszcie,
co szczególnie ważne, attyka polska powstaje i rozwija
się tam, gdzie attyki wczesnorenesansowe nie były zna-
ne, natomiast obszar ich najszerszego stosowania —
Śląsk, mimo półwiekowych doświadczeń nie dochodzi
samodzielnie do nowych rozwiązań. Bardzo podobna do
śląskich attyka pd.-zachodniej baszty obwodu warow-
nego w Sulejowie powstała na miejscu dawniejszych
machikuł dopiero na przełomie XVI i XVII w.67, wobec
czego dla badań nad genezą attyki polskiej nie może
mieć znaczenia. Przy przyjęciu północno-włosko-we-
neckiego pochodzenia attyk wczesnorenesansowych
i decydującej roli komasków w ich rozpowszechnieniu,
II. 26. Grodków, brama Brzeska, stan z r. 1954.
(Rys. S. Frąckiewicz)
69
nie kraje sąsiadujące bezpośrednio z Włochami. Przy-
kładu dostarcza tu Śląsk, którego datowaną na 1528 r.
attykę domu „Pod złotą koroną1' we Wrocławiu wy-
przedza tylko starsza o parę lat attyka katedry w Hal-
le. Attyka domu „Pod złotą koroną1' silniej niż póź-
niejsze, przekształcone już realizacje tego typu, zdra-
dza swe związki z Wenecją, w czym bliska jest całej
grupie wczesnorenesausowych budowli śląskich inspi-
rowanych przez to samo źródło (architektura 1-szej
poł. XVI w. w Zgorzelcu).
Zawężenie podtrzymywanej od dawna hipotezy
o weneckim pochodzeniu attyki do jednego tylko jej
typu — wczesnorenesansowego, pozostawia otwartą
sprawę genezy attyki polskiej, to jest tej formy, dla
której przede wszystkim poszukiwano rodowodu w ar-
chitekturze weneckiej. Hipoteza o weneckich źródłach
attyki polskiej nie była nigdy szerzej uzasadniana; na
ogół nie precyzowano nawet, które budowle wene-
ckie miałyby tu odegrać rolę decydującą, a i wtedy
kiedy ogólnikowo o tym wspominano — najczęściej
sugerowano wpływ koronkowych zwieńczeń gotyckich
Pałacu Dożów i Ca d’oro. Zwolennicy poglądu o we-
neckim rodowodzie attyki typu polskiego mogli dojść
do swych wniosków dwiema drogami. Albo zwieńcze-
nia weneckie i attykę krakowskich Sukiennic połączy-
li linią organicznego rozwoju poprzez etap pośredni
śląskiej attyki wczesnorenesansowej, albo — stwier-
dzając brak genetycznego związku między attyką
wczesnorenesansową a attyką polską — przyjęli, iż ta
druga powstała niezależnie od attyk wczesnorenesan-
sowych, bezpośrednio pod wpływem zwieńczeń wene-
ckich. W obu jednak wypadkach różnice między for-
mami przyjętymi za wzory a attykami polskimi, za-
równo w zestawionych motywach jak i ogólnym wy-
razie plastycznym są zbyt wielkie, aby można je łączyć
wspólną linią rozwojową. Jeśli nawet nie brać pod
uwagę względów konstrukcyjnych, to i tak koronko-
we zwieńczenia weneckie wyraźnie odbiegają od attyk
polskich, przede wszystkim przez to, że ani w szczegó-
łach ani w ogólnej kompozycji nie są renesansowe.
W Pałacu Dożów i Ca d‘oro są to atektoniczne, ażuro-
we koronki, wschodnie w skomplikowanym rysunku
i ozdobności. Grzebień wieńczący Fondaco dei Turchi
jest masywniejszy, ale złożony z surowych w kształ-
cie, trapezowatych szczytów. Procuratie Vecchie ma
znowu koronkę ze słupów, luźno zestawionych i nie
łączących się wzajemnie. Podobnie ma się rzecz
w Pall, della Ragione w Padwie, skąd według K.
Estreichera zaczerpnięto wzór attyki polskiej 66. W wy-
mienionych zwieńczeniach nie znajdujemy ani jednego
motywu zdecydowanie renesansowego, w takim stop-
niu, w jakim są nimi: esownica, pilaster, łuk półkoli-
66 Estreicher K., jw.
67 Swiechowski Z., Opactwo cysterskie w Sulejo-
wie, Poznań 1954, s. 57.
sty — elementy attyki polskiej. Podczas gdy zęby atty-
ki polskiej wiązane są esownicami lub półkolistymi
wcięciami — luźno stojące sterczyny koronek wene-
ckich nie są ze sobą łączone, co przy braku fryzu spra-
wia, iż w ogólnym wrażeniu nie liczą się jako akcent
poziomy. Także przeciw łączeniu attyk wczesnorene-
sansowych i polskich w ciąg rozwojowy przytoczyć
można szereg argumentów: w ich ukształtowaniu (fryz)
i doborze elementów składowych grzebienia zachodzą
duże różnice, uderza brak jakichkolwiek motywów at-
tyki wczesnorenesansowej w typie polskim, wreszcie,
co szczególnie ważne, attyka polska powstaje i rozwija
się tam, gdzie attyki wczesnorenesansowe nie były zna-
ne, natomiast obszar ich najszerszego stosowania —
Śląsk, mimo półwiekowych doświadczeń nie dochodzi
samodzielnie do nowych rozwiązań. Bardzo podobna do
śląskich attyka pd.-zachodniej baszty obwodu warow-
nego w Sulejowie powstała na miejscu dawniejszych
machikuł dopiero na przełomie XVI i XVII w.67, wobec
czego dla badań nad genezą attyki polskiej nie może
mieć znaczenia. Przy przyjęciu północno-włosko-we-
neckiego pochodzenia attyk wczesnorenesansowych
i decydującej roli komasków w ich rozpowszechnieniu,
II. 26. Grodków, brama Brzeska, stan z r. 1954.
(Rys. S. Frąckiewicz)
69