DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Białostocki, Jan: Zagadka "Bitwy pod Orszą"
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.38030#0100
JAN BIAŁOSTOCKI
II. 8. Głowa hetmana Ostrogskiego, fragment il. 1.
(Fot. H. Romanowski)
armaty z celującym ogniomistrzem podobne są do drze-
worytu Niklasa Stoera (por. il. 10 i 11), a także nie-
które postacie łuczników odnajdujemy w jego grafice
(por. il. 6 i 7)39. Zaskakujące podobieństwo odnaleźć
też można pomiędzy głową hetmana Ostrogskiego
(w jego najbardziej na lewo wysuniętym „wcieleniu":
il. 8)40 i głową „Salomona na drzeworycie Hansa
Burgkmaira „Salomon czci bałwany" (ok. 1519)
(il. 9)41.Zwracam uwagę na te podobieństwa nie su-
gerując bynajmniej, że istniały zapożyczenia z tych
właśnie źródeł graficznych; sądzę jednak, że świadczą
one o istnieniu pewnych potocznych „zwrotów" i „sfor-
mułowań", które mogły być przez autora „Orszy" za-
czerpnięte z repertuaru graficznych warsztatów nie-
mieckich.
2
Jakże w świetle tej analizy wygląda geneza „Or-
szy"?
Wydaje się, że przedstawione spostrzeżenia nie mo-
gą zmienić zasadniczo naszych poglądów na okres
powstania, na autentyzm obrazu i na krąg artystycz-
ny, w którym powstał.
Co do daty: czy obraz powstał długo po 1518? Z roz-
ważań nad stylem wynikały granice 1520—1530. Skłon-
ni jesteśmy sądzić, że malowidło powstało istotnie
w tym czasie, może nawet bliżej początku niż kresu
tej przestrzeni czasowej. Wynika to z rozumowania
następującego.
Obrazy bitew malowano w celach dwojakich: po
pierwsze — bezpośrednio po zwycięstwie (co, jak wy-
żej wskazywaliśmy, wymagało jednak kilku, od pięciu
do dziesięciu lat), dla gloryfikacji, „udokumentowania"
lub wręcz usprawiedliwienia akcji wojennej, jak w
słynnej „Tkaninie z Bayeux", utkanej po bitwie pod
Hastings dla biskupa Odo jako „biała księga" uspra-
wiedliwiająca podbój Anglii przez Wilhelma Zdobyw-
cę 42. Podobnym celom poświęcone były rzymskie ko-
lumny i luki triumfalne pokryte wojennymi reporta-
żami wykutymi w kamieniu; takie wreszcie motywy
spowodowały powstanie Hellerowskiej „Pawii".
Innego natomiast rodzaju przyczyny działały wów-
czas, gdy przedstawiano bitwy stoczone dawno: Uccel-
lo około 1457 r. malował bitwę pod San Romano, któ-
ra odbyła się w 1432 r.43; desygnatem Leonardowskiej
bitwy pod Anghiari (1504—1505) było wydarzenie z ro-
ku 1440 44; jeszcze większy odstęp dzielił powstanie
kartonu Michała Anioła w 1505 r. od przedstawiane-
go przezeń zaskoczenia pod Casciną w 1364 r.45. W tych
wypadkach szczególna sytuacja polityczna skłaniała
39 Bilder-Katalog zu Geisberg M., Der deutsche
Einblatt-Holzschnitt in der ersten Halfte des XVI
Jahrhunderts, hg. v. H. Schmidt, Mtinchen 1930, nr
1373 i nr 1386. Stoer zmarł w 1562 lub 1563; wymienia-
ny źródłowo w 1532, 1550 i 1553 (jw., s. 232). Drzewo-
ryt z armatami sytuowany bywa ok. 1540 (por. Thie-
me-Becker, Allgemeines Kunstlerlexikon, XXXII,
1938, s. 83).
40 Por. Herbst i Walicki, il. 13, s. 46.
41 Repr. Zoege von Manteuffel K., Der deutsche
Holzschnitt, sein Aufstieg im XV Jahrhundert und
seine grosse Blute in der ersten Halfte des XVI
Jahrhunderts, Miinchen 1921, s. 92. Drzeworyt datowa-
ny jest tam ok. 1519. Twarz jest jednak odwrócona.
Pewna stere otypowość głowy Ostrogskiego przema-
wia więc przeciwko przypuszczeniom autentyzmu por¬
tretowego. Do identyfikacji Herbsta i Walickiego do-
dać jeszcze można stwierdzenie, że hetman Janusz Ra¬
dziwiłł przedstawiony został najpewniej w postaci jeź¬
dźca z gołą głową zbliżającego się do rzeki na czele
pancernych. Przepływający rzekę jego giermek trzy-
ma bowiem proporzec z „trzema trąbami" (por. il. 14).
Spostrzeżenie to zawdzięczam dr Adamowi Miłobędz-
kiemu.
42 Maclagan E„ The Bayeux Tapestry, London and
New York 1945, s. 25—28; por. Białostocki J., Biule-
tyn H. S i K. XI (1949), s. 151—153.
43 Boeck, Uccello, jw., s. 57 i 52.
44 Gould C., Leonardo’s Great Battle-Piece. A Con-
jectural Reconstruction, Art Bulletin XXXVI (1954),
s. 118, także Neufeld G., Leonardo da Vinci’s „Battle
of Anghiari“: A Genetic Reconstruction, Art Bulletin
XXXI (1949), s. 170—183.
45 Por. Heydenreich L. H., Leonardo, II wyd., Ba-
sel 1953, s. 53; także Tolnay Ch. de, The Youth of
Michelangelo, Princeton 1947, s. 105 i nn.
88
II. 8. Głowa hetmana Ostrogskiego, fragment il. 1.
(Fot. H. Romanowski)
armaty z celującym ogniomistrzem podobne są do drze-
worytu Niklasa Stoera (por. il. 10 i 11), a także nie-
które postacie łuczników odnajdujemy w jego grafice
(por. il. 6 i 7)39. Zaskakujące podobieństwo odnaleźć
też można pomiędzy głową hetmana Ostrogskiego
(w jego najbardziej na lewo wysuniętym „wcieleniu":
il. 8)40 i głową „Salomona na drzeworycie Hansa
Burgkmaira „Salomon czci bałwany" (ok. 1519)
(il. 9)41.Zwracam uwagę na te podobieństwa nie su-
gerując bynajmniej, że istniały zapożyczenia z tych
właśnie źródeł graficznych; sądzę jednak, że świadczą
one o istnieniu pewnych potocznych „zwrotów" i „sfor-
mułowań", które mogły być przez autora „Orszy" za-
czerpnięte z repertuaru graficznych warsztatów nie-
mieckich.
2
Jakże w świetle tej analizy wygląda geneza „Or-
szy"?
Wydaje się, że przedstawione spostrzeżenia nie mo-
gą zmienić zasadniczo naszych poglądów na okres
powstania, na autentyzm obrazu i na krąg artystycz-
ny, w którym powstał.
Co do daty: czy obraz powstał długo po 1518? Z roz-
ważań nad stylem wynikały granice 1520—1530. Skłon-
ni jesteśmy sądzić, że malowidło powstało istotnie
w tym czasie, może nawet bliżej początku niż kresu
tej przestrzeni czasowej. Wynika to z rozumowania
następującego.
Obrazy bitew malowano w celach dwojakich: po
pierwsze — bezpośrednio po zwycięstwie (co, jak wy-
żej wskazywaliśmy, wymagało jednak kilku, od pięciu
do dziesięciu lat), dla gloryfikacji, „udokumentowania"
lub wręcz usprawiedliwienia akcji wojennej, jak w
słynnej „Tkaninie z Bayeux", utkanej po bitwie pod
Hastings dla biskupa Odo jako „biała księga" uspra-
wiedliwiająca podbój Anglii przez Wilhelma Zdobyw-
cę 42. Podobnym celom poświęcone były rzymskie ko-
lumny i luki triumfalne pokryte wojennymi reporta-
żami wykutymi w kamieniu; takie wreszcie motywy
spowodowały powstanie Hellerowskiej „Pawii".
Innego natomiast rodzaju przyczyny działały wów-
czas, gdy przedstawiano bitwy stoczone dawno: Uccel-
lo około 1457 r. malował bitwę pod San Romano, któ-
ra odbyła się w 1432 r.43; desygnatem Leonardowskiej
bitwy pod Anghiari (1504—1505) było wydarzenie z ro-
ku 1440 44; jeszcze większy odstęp dzielił powstanie
kartonu Michała Anioła w 1505 r. od przedstawiane-
go przezeń zaskoczenia pod Casciną w 1364 r.45. W tych
wypadkach szczególna sytuacja polityczna skłaniała
39 Bilder-Katalog zu Geisberg M., Der deutsche
Einblatt-Holzschnitt in der ersten Halfte des XVI
Jahrhunderts, hg. v. H. Schmidt, Mtinchen 1930, nr
1373 i nr 1386. Stoer zmarł w 1562 lub 1563; wymienia-
ny źródłowo w 1532, 1550 i 1553 (jw., s. 232). Drzewo-
ryt z armatami sytuowany bywa ok. 1540 (por. Thie-
me-Becker, Allgemeines Kunstlerlexikon, XXXII,
1938, s. 83).
40 Por. Herbst i Walicki, il. 13, s. 46.
41 Repr. Zoege von Manteuffel K., Der deutsche
Holzschnitt, sein Aufstieg im XV Jahrhundert und
seine grosse Blute in der ersten Halfte des XVI
Jahrhunderts, Miinchen 1921, s. 92. Drzeworyt datowa-
ny jest tam ok. 1519. Twarz jest jednak odwrócona.
Pewna stere otypowość głowy Ostrogskiego przema-
wia więc przeciwko przypuszczeniom autentyzmu por¬
tretowego. Do identyfikacji Herbsta i Walickiego do-
dać jeszcze można stwierdzenie, że hetman Janusz Ra¬
dziwiłł przedstawiony został najpewniej w postaci jeź¬
dźca z gołą głową zbliżającego się do rzeki na czele
pancernych. Przepływający rzekę jego giermek trzy-
ma bowiem proporzec z „trzema trąbami" (por. il. 14).
Spostrzeżenie to zawdzięczam dr Adamowi Miłobędz-
kiemu.
42 Maclagan E„ The Bayeux Tapestry, London and
New York 1945, s. 25—28; por. Białostocki J., Biule-
tyn H. S i K. XI (1949), s. 151—153.
43 Boeck, Uccello, jw., s. 57 i 52.
44 Gould C., Leonardo’s Great Battle-Piece. A Con-
jectural Reconstruction, Art Bulletin XXXVI (1954),
s. 118, także Neufeld G., Leonardo da Vinci’s „Battle
of Anghiari“: A Genetic Reconstruction, Art Bulletin
XXXI (1949), s. 170—183.
45 Por. Heydenreich L. H., Leonardo, II wyd., Ba-
sel 1953, s. 53; także Tolnay Ch. de, The Youth of
Michelangelo, Princeton 1947, s. 105 i nn.
88