DOI Heft:
Nr. 1
DOI Artikel:Białostocki, Jan: Zagadka "Bitwy pod Orszą"
DOI Seite / Zitierlink:https://doi.org/10.11588/diglit.38030#0101
ZAGADKA „BITWY POD ORSZĄ“
do „aktualizowania" tematu40, tak jak „aktualne11
motywy bizantyńskiego imperializmu spowodowały
w dobie macedońskiej wznowienie biblijnych moty-
wów batalistycznych powtórzonych ze starochrześci-
jańskiego pierwowzoru w „Rolce Jozuego**47.
Do jakiej kategorii należy „Orsza“? Mogły oczy-
wiście istnieć okoliczności historyczne, które by spo-
wodowały przedstawienie bitwy pod Orszą z perspek-
tywy kilkunastu czy kilkudziesięciu lat. Przeciwko ta-
kiemu przypuszczeniu przemawia jednak rozważenie
drugiego istotnego zagadnienia, więżącego się z obra-
zem — jego autentyzmu. Otóż fakt zapożyczenia jed-
nego czy drugiego elementu, choć niewątpliwie po-
winien wzbudzić większy krytycyzm wobec realiów
obrazu, nie przemawia jednak bynajmniej przeciwko
autentyczności całej kompozycji i jej licznych szczegó-
łów. Zapożyczenia z grafiki znane są wówczas w sztu-
ce całej Europy48 i to u wybitnych artystów49. Nie
ujmują one oryginalności tak znakomitemu twórcy
jakim był autor iluminacji „Kodeksu Behema1150 ani
Joosowi van Cleve, powtarzającemu Diirerowskie mo-
tywy w malowidłach gdańskiego poliptyku św. Rajn-
holda (Muzeum Narodowe w Warszawie)51. Przepro-
wadzona przez Herbsta i Walickiego szczegółowa ana-
liza realiów, interpretacje strategiczno-taktyczne, po-
równanie z innymi analogicznymi dziełami skłaniają
do przyznania obrazowi wielkiego stopnia reportażo-
wej wierności. Jak wyglądało mniej „autentyczne11,
a bardziej „idealne11 przedstawienie bitwy pod Orszą
poucza drzeworyt z Kroniki Bielskiego (11. 4)52 W na-
szym obrazie, przeciwnie — wszystko wskazuje na to,
że autor, lub może jeden z autorów, istotnie był świad-
46 Anghiari i Cascina pomyślane były jako propa-
gandowe obrazy, skierowane przeciwko Pizańczykom;
miały one „zorganizować11 psychikę do nowej wojny
florencko-pizańskiej. W „Bitwie pod Anghiari11 chodziło
o przykład zwycięstwa Florentyńczyków, w „Casci-
nie11 o wspomnienie konkretnej bitwy z Pizą. Por.
Wilde J., The Hall of the Great Council in Florence,
Journal of the Warburg and Courtauld Institutes VII
(1944), s. 79—80, ostatnio Liidecke H., Leonardo’s ,,An-
ghiarischlacht“ w tomie Leonardo da Vinci. Der Kiinst-
ler und seine Zeit, Berlin 1952, s. 75.
47 Por. analizę polityczno-historyczną Schapiro M„
The Place of the Joshua Roll in the Byzantine Histo-
ry, Gazette des Beaux-Arts, Vie ser., XXXV (1949),
s. 159—176. Interpretacja ta jest oczywiście uwarun-
kowana datowaniem zabytku i nie jest możliwa do
przyjęcia, gdy się go datuje wcześniej, jak to czyni
Ch. R. Morey. Por. też Weitzmann K„ The Joshua
Roll, Princeton 1948.
48 Szczególnie wielkim powodzeniem cieszył się
właśnie Diirer. Por, Hagen O., Das Diirerische in der
italienischen Malerei, Zeitschrift fur bildende Kunst
LIII (1918), s. 225—242; Weixlgartner A., Alberto Du-
ro, w Festschrift fiir Julius von Schlosser, Zurich —
Leipzig—Wien 1927, s. 162—186; Held J., Diirers Wir-
kung auf die niederldndische Kunst seiner Zeit, Haag
1931; Tietze H., Among the Diirer Plagiarists, The
Journal of the Walters Art Gallery 1941, s. 89—95.
II. 9. H. Burgkmair, Samolon, fragment drzewory-
tu z ok. r. 1519 (odwrócony). (Fot. wg Manteuffla)
kiem wydarzenia. Czy świeżość wrażeń przetrwałaby
długo? Właśnie element realizmu reportażowego świad-
czy tu o znacznej jeszcze aktualności obrazu, którego
treść nie uległa jeszcze idealizacji, jakiej dokonuje
upływający czas.
49 Ciekawy, choć znany przykład zapożyczenia sta-
nowi rycina Marc Antonia Raimondi, w której posta-
cie powtórzone są z kartonu „Bitwy pod Casciną11 Mi-
chała Anioła, zaś krajobraz z wcześniejszej o dwa za-
ledwie lata ryciny Lucasa van Leyden „Mahomet
i mnich Sergiusz11 (por. Beets N., Lucas van Leyden,
w tomie Niederldndische Malerei im XV und XVI
Jahrhundert, Amsterdam — Leipzig 1941, s. 258).
50 Por. Terlecki W., Ze studiów nad miniaturą pol-
ską XVI w., Sprawozdania Tow. Nauk we Lwowie 1930.
51 Por. Białostocki J., Gdańskie dzieło Joosa van
Cleve, Studia Pomorskie I, 1955 (w druku). Por. także
liczne zapożyczenia durerowskie w sztuce Pomorza:
Wallerand W., Altarkunst des Deutschordensstaates
Preussen unter Diirers Einfluss, Danzig 1940. General-
nie: Walicki, Pierwowzory graficzne, jw.
52 Marcina Bielskiego Kronika Polska, wydana
przez syna jego Joachima w Krakowie w drukarni
Sibeneychera, 1597. Drzeworyt przedstawiający bitwę
pod Orszą zreprodukowany jest z oryginalnego kloc-
ka w publikacji Kosickiego L., Odbicia drzeworytów,
Kraków 1840, nr 44. To wyobrażenie Orszy ma jednak
także pewne związki z rzeczywistym przebiegiem bit-
wy, mianowicie przedstawiony jest most, przeprawa
artylerii i kawalerzystów, którzy wpław przebywają
rzekę. Oddziały przeciwnika stoją, uszykowane w trzy
grupy po przeciwnej stronie Dniepru. Na przedpolu
walczą harcownicy (por. il. 4).
89
do „aktualizowania" tematu40, tak jak „aktualne11
motywy bizantyńskiego imperializmu spowodowały
w dobie macedońskiej wznowienie biblijnych moty-
wów batalistycznych powtórzonych ze starochrześci-
jańskiego pierwowzoru w „Rolce Jozuego**47.
Do jakiej kategorii należy „Orsza“? Mogły oczy-
wiście istnieć okoliczności historyczne, które by spo-
wodowały przedstawienie bitwy pod Orszą z perspek-
tywy kilkunastu czy kilkudziesięciu lat. Przeciwko ta-
kiemu przypuszczeniu przemawia jednak rozważenie
drugiego istotnego zagadnienia, więżącego się z obra-
zem — jego autentyzmu. Otóż fakt zapożyczenia jed-
nego czy drugiego elementu, choć niewątpliwie po-
winien wzbudzić większy krytycyzm wobec realiów
obrazu, nie przemawia jednak bynajmniej przeciwko
autentyczności całej kompozycji i jej licznych szczegó-
łów. Zapożyczenia z grafiki znane są wówczas w sztu-
ce całej Europy48 i to u wybitnych artystów49. Nie
ujmują one oryginalności tak znakomitemu twórcy
jakim był autor iluminacji „Kodeksu Behema1150 ani
Joosowi van Cleve, powtarzającemu Diirerowskie mo-
tywy w malowidłach gdańskiego poliptyku św. Rajn-
holda (Muzeum Narodowe w Warszawie)51. Przepro-
wadzona przez Herbsta i Walickiego szczegółowa ana-
liza realiów, interpretacje strategiczno-taktyczne, po-
równanie z innymi analogicznymi dziełami skłaniają
do przyznania obrazowi wielkiego stopnia reportażo-
wej wierności. Jak wyglądało mniej „autentyczne11,
a bardziej „idealne11 przedstawienie bitwy pod Orszą
poucza drzeworyt z Kroniki Bielskiego (11. 4)52 W na-
szym obrazie, przeciwnie — wszystko wskazuje na to,
że autor, lub może jeden z autorów, istotnie był świad-
46 Anghiari i Cascina pomyślane były jako propa-
gandowe obrazy, skierowane przeciwko Pizańczykom;
miały one „zorganizować11 psychikę do nowej wojny
florencko-pizańskiej. W „Bitwie pod Anghiari11 chodziło
o przykład zwycięstwa Florentyńczyków, w „Casci-
nie11 o wspomnienie konkretnej bitwy z Pizą. Por.
Wilde J., The Hall of the Great Council in Florence,
Journal of the Warburg and Courtauld Institutes VII
(1944), s. 79—80, ostatnio Liidecke H., Leonardo’s ,,An-
ghiarischlacht“ w tomie Leonardo da Vinci. Der Kiinst-
ler und seine Zeit, Berlin 1952, s. 75.
47 Por. analizę polityczno-historyczną Schapiro M„
The Place of the Joshua Roll in the Byzantine Histo-
ry, Gazette des Beaux-Arts, Vie ser., XXXV (1949),
s. 159—176. Interpretacja ta jest oczywiście uwarun-
kowana datowaniem zabytku i nie jest możliwa do
przyjęcia, gdy się go datuje wcześniej, jak to czyni
Ch. R. Morey. Por. też Weitzmann K„ The Joshua
Roll, Princeton 1948.
48 Szczególnie wielkim powodzeniem cieszył się
właśnie Diirer. Por, Hagen O., Das Diirerische in der
italienischen Malerei, Zeitschrift fur bildende Kunst
LIII (1918), s. 225—242; Weixlgartner A., Alberto Du-
ro, w Festschrift fiir Julius von Schlosser, Zurich —
Leipzig—Wien 1927, s. 162—186; Held J., Diirers Wir-
kung auf die niederldndische Kunst seiner Zeit, Haag
1931; Tietze H., Among the Diirer Plagiarists, The
Journal of the Walters Art Gallery 1941, s. 89—95.
II. 9. H. Burgkmair, Samolon, fragment drzewory-
tu z ok. r. 1519 (odwrócony). (Fot. wg Manteuffla)
kiem wydarzenia. Czy świeżość wrażeń przetrwałaby
długo? Właśnie element realizmu reportażowego świad-
czy tu o znacznej jeszcze aktualności obrazu, którego
treść nie uległa jeszcze idealizacji, jakiej dokonuje
upływający czas.
49 Ciekawy, choć znany przykład zapożyczenia sta-
nowi rycina Marc Antonia Raimondi, w której posta-
cie powtórzone są z kartonu „Bitwy pod Casciną11 Mi-
chała Anioła, zaś krajobraz z wcześniejszej o dwa za-
ledwie lata ryciny Lucasa van Leyden „Mahomet
i mnich Sergiusz11 (por. Beets N., Lucas van Leyden,
w tomie Niederldndische Malerei im XV und XVI
Jahrhundert, Amsterdam — Leipzig 1941, s. 258).
50 Por. Terlecki W., Ze studiów nad miniaturą pol-
ską XVI w., Sprawozdania Tow. Nauk we Lwowie 1930.
51 Por. Białostocki J., Gdańskie dzieło Joosa van
Cleve, Studia Pomorskie I, 1955 (w druku). Por. także
liczne zapożyczenia durerowskie w sztuce Pomorza:
Wallerand W., Altarkunst des Deutschordensstaates
Preussen unter Diirers Einfluss, Danzig 1940. General-
nie: Walicki, Pierwowzory graficzne, jw.
52 Marcina Bielskiego Kronika Polska, wydana
przez syna jego Joachima w Krakowie w drukarni
Sibeneychera, 1597. Drzeworyt przedstawiający bitwę
pod Orszą zreprodukowany jest z oryginalnego kloc-
ka w publikacji Kosickiego L., Odbicia drzeworytów,
Kraków 1840, nr 44. To wyobrażenie Orszy ma jednak
także pewne związki z rzeczywistym przebiegiem bit-
wy, mianowicie przedstawiony jest most, przeprawa
artylerii i kawalerzystów, którzy wpław przebywają
rzekę. Oddziały przeciwnika stoją, uszykowane w trzy
grupy po przeciwnej stronie Dniepru. Na przedpolu
walczą harcownicy (por. il. 4).
89