DOI Artikel:
Gumiński, Samuel: O ideowej koncepcji późnobarokowego ołtarza głownego w toruńskim kościele NP Marii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0025
O IDEOWEJ KONCEPCJI OŁTARZA GŁÓWNEGO VI TORUŃSKIM KOŚCIELE NP MARII
Okoliczności, w jakich bernardyni przybyli do To-
runia, były powodem zdecydowanie wrogiego do
nich stosunku protestanckiego społeczeństwa miasta.
Podejmując jakąkolwiek działalność musieli zatem
zakonnicy szczególnie starannie dobierać środki, by
możliwie jak najbardziej zbliżyć się do realizacji
swego trudnego zadania — misyjnej akcji wśród
innowierców. Szukając owych środków nie pominęli
i artystycznych, toteż w kilka lat po objęciu kościoła
rozpoczęli prace nad jego nowym wyposażeniem, nie
zapominając o głównym ołtarzu8.
Ołtarz główny został wykonany przez toruńskich
mistrzów: snycerza Jerzego Guhra i stolarza Christia-
na Kinasta9. W umowie, którą zawarli oni 13 paź-
dziernika 1730 roku z konwentem bernardyńskim
czytamy między innymi: — Stolarz y Snycerz [...] ob-
liguią się y submituią wystawić należycie [ołtarz]
według podaney formy y modeluszu. Wysokość oł-
tarza tego będzie z gałką łokci 24 [...] nad siedmią
kolumnami korona, którey czterech aniołów trzymać
matą, w koronie na perspektywę Anioł z karteluszem,
między kraksztynami Archanioł Zwiastujący N. Ma-
ryi P. Cymborium według abrysu wrocławskiego, to
jest Arka, od której idą promienie, przy nich te oso-
by Moiżesz i Aaron, przy filarach Dawid i syn Aaro-
nów10. Ściśle według tej umowy wykonany ołtarz
został konsekrowany 7 grudnia 173111.
* * *
Wezwanie kościoła — Zwiastowanie NP Marii —
podyktowało wybór centralnej sceny ołtarza12. Roz-
winięciem tego przedstawienia są umieszczone w
zwieńczeniu posągi aniołów trzymających banderolę
i kartusze z tekstem Ave Maria. Z teologicznego
punktu widzenia istotą tytułowego wydarzenia
jest —- zachodzący w momencie Zwiastowania — fakt
Wcielenia Chrystusa i ten właśnie aspekt stał się
przewodnią myślą całej ideowej, a co za tym idzie,
również formalnej koncepcji dzieła.
Przedstawiona pod sceną Zwiastowania Arka
8 O reszcie powstałego wówczas wyposażenia por. JA-
KUBOWSKA, o.c., s. 161 i nn. O poprzednim, gotyckim oł-
tarzu głównym por. M. MICHNOWSKA, Ze studiów nad
XIV-wiecznym pollptyklem toruńskim, „Teka Komisji Hi-
storii Sztuki” II, 1961, s. 119—212 oraz T. DOBRZENIECKI,
Malarstwo tablicowe. Katalog zbiorów Galerii Sztuki Śred-
niowiecznej Muzeum Narodowego w Warszawie, Warszawa
1972, s. 100—147. Stan zachowania tego ołtarza w r. 1724 zna-
my z ówczesnego opisu (por. Archiwum Prowincji OO. Ber-
nardynów w Krakowie, rkps sygn. W. 65: Antigua funda-
tio conuentus et ecclesiae BVM FF Mlnorum Obseroantium
Ordinis Sancti Patris Franclsci In ciultate Thorunensl, s.
171) cytowanego również przez KANTAKA, Z kroniki ber-
nardynów..., o.c., s. 215.
■ JAKUBOWSKA, O.C., S. 171.
10 Umowa — por. aneks I — publikowana (z drobnymi
omyłkami i bez rozliczeń) przez JAKUBOWSKĄ, o.c., s.
208—209.
11 Ibidem, s. 171 oraz Antigua fundatlo conuentus..., o.
C., s. 253.
fragment. Fot. S. Gumiński.
Przymierza jest starotestamentowym obrazem Marii,
tak jak naczynie z manną złożone w arce Izraelitów
jest starotestamentową figurą Ciała Chrystusa13. Nic
więc dziwnego, że również metafory o Arce i mannie
użył jezuicki kaznodzieja, Kazimierz Wieruszewski,
w kazaniu wygłoszonym w czasie uroczystego objęcia
toruńskiego kościoła przez bernardynów 8 grudnia
172414 i że w hymnie, zawartym we współczesnym
12 Maryjne wezwanie świątyni sięga jej początków, na-
tomiast bliższe jego sprecyzowanie jako Zwiastowania Np
Marii pojawiło się po raz pierwszy dopiero w roku 1724.
Por. A. SEMRAU, Dle Grabdenkmdler der Marlenkirche zu
Thorn, Thorn 1892, s. 4.
13 List św. Pawła do Hebrajczyków IX, 4. Por. też
L. RfiAU, Iconographie de Part chretien, t. II, cz. I, Pa-
rts 1956, s. 199.
11 K. WIERUSZEWSKI, Azylum koronne honoru i obro-
ny naprzód Przez walecznego y pobożnego Machabeusza
Hierozolimski, potym przez Jaśnie Oświeconą J.K.M. Augu-
sta Wtórego Komissję Toruński Kościół, sub titule Annun-
tlatiae Virginis Deiparae, z rąk cudzych odebrany, b.m. i
r.w. Tekst ten został również wydany w tłumaczeniu nie-
mieckim: Des P. Casimirus Wieruszewski S. J. Eynweyhungs
Predigt Der ST. Marien-Kirch In Thorn, welche erilber dle
Wórte aus I Machab. IV. v. 35, 48, 51 dem 8. Decembris
MDCCXXIV gehalten, Thorn 1724 oraz w tłumaczeniu ho-
lenderskim: De linwyings Predicatie..., Amsterdam 1725.
17
Okoliczności, w jakich bernardyni przybyli do To-
runia, były powodem zdecydowanie wrogiego do
nich stosunku protestanckiego społeczeństwa miasta.
Podejmując jakąkolwiek działalność musieli zatem
zakonnicy szczególnie starannie dobierać środki, by
możliwie jak najbardziej zbliżyć się do realizacji
swego trudnego zadania — misyjnej akcji wśród
innowierców. Szukając owych środków nie pominęli
i artystycznych, toteż w kilka lat po objęciu kościoła
rozpoczęli prace nad jego nowym wyposażeniem, nie
zapominając o głównym ołtarzu8.
Ołtarz główny został wykonany przez toruńskich
mistrzów: snycerza Jerzego Guhra i stolarza Christia-
na Kinasta9. W umowie, którą zawarli oni 13 paź-
dziernika 1730 roku z konwentem bernardyńskim
czytamy między innymi: — Stolarz y Snycerz [...] ob-
liguią się y submituią wystawić należycie [ołtarz]
według podaney formy y modeluszu. Wysokość oł-
tarza tego będzie z gałką łokci 24 [...] nad siedmią
kolumnami korona, którey czterech aniołów trzymać
matą, w koronie na perspektywę Anioł z karteluszem,
między kraksztynami Archanioł Zwiastujący N. Ma-
ryi P. Cymborium według abrysu wrocławskiego, to
jest Arka, od której idą promienie, przy nich te oso-
by Moiżesz i Aaron, przy filarach Dawid i syn Aaro-
nów10. Ściśle według tej umowy wykonany ołtarz
został konsekrowany 7 grudnia 173111.
* * *
Wezwanie kościoła — Zwiastowanie NP Marii —
podyktowało wybór centralnej sceny ołtarza12. Roz-
winięciem tego przedstawienia są umieszczone w
zwieńczeniu posągi aniołów trzymających banderolę
i kartusze z tekstem Ave Maria. Z teologicznego
punktu widzenia istotą tytułowego wydarzenia
jest —- zachodzący w momencie Zwiastowania — fakt
Wcielenia Chrystusa i ten właśnie aspekt stał się
przewodnią myślą całej ideowej, a co za tym idzie,
również formalnej koncepcji dzieła.
Przedstawiona pod sceną Zwiastowania Arka
8 O reszcie powstałego wówczas wyposażenia por. JA-
KUBOWSKA, o.c., s. 161 i nn. O poprzednim, gotyckim oł-
tarzu głównym por. M. MICHNOWSKA, Ze studiów nad
XIV-wiecznym pollptyklem toruńskim, „Teka Komisji Hi-
storii Sztuki” II, 1961, s. 119—212 oraz T. DOBRZENIECKI,
Malarstwo tablicowe. Katalog zbiorów Galerii Sztuki Śred-
niowiecznej Muzeum Narodowego w Warszawie, Warszawa
1972, s. 100—147. Stan zachowania tego ołtarza w r. 1724 zna-
my z ówczesnego opisu (por. Archiwum Prowincji OO. Ber-
nardynów w Krakowie, rkps sygn. W. 65: Antigua funda-
tio conuentus et ecclesiae BVM FF Mlnorum Obseroantium
Ordinis Sancti Patris Franclsci In ciultate Thorunensl, s.
171) cytowanego również przez KANTAKA, Z kroniki ber-
nardynów..., o.c., s. 215.
■ JAKUBOWSKA, O.C., S. 171.
10 Umowa — por. aneks I — publikowana (z drobnymi
omyłkami i bez rozliczeń) przez JAKUBOWSKĄ, o.c., s.
208—209.
11 Ibidem, s. 171 oraz Antigua fundatlo conuentus..., o.
C., s. 253.
fragment. Fot. S. Gumiński.
Przymierza jest starotestamentowym obrazem Marii,
tak jak naczynie z manną złożone w arce Izraelitów
jest starotestamentową figurą Ciała Chrystusa13. Nic
więc dziwnego, że również metafory o Arce i mannie
użył jezuicki kaznodzieja, Kazimierz Wieruszewski,
w kazaniu wygłoszonym w czasie uroczystego objęcia
toruńskiego kościoła przez bernardynów 8 grudnia
172414 i że w hymnie, zawartym we współczesnym
12 Maryjne wezwanie świątyni sięga jej początków, na-
tomiast bliższe jego sprecyzowanie jako Zwiastowania Np
Marii pojawiło się po raz pierwszy dopiero w roku 1724.
Por. A. SEMRAU, Dle Grabdenkmdler der Marlenkirche zu
Thorn, Thorn 1892, s. 4.
13 List św. Pawła do Hebrajczyków IX, 4. Por. też
L. RfiAU, Iconographie de Part chretien, t. II, cz. I, Pa-
rts 1956, s. 199.
11 K. WIERUSZEWSKI, Azylum koronne honoru i obro-
ny naprzód Przez walecznego y pobożnego Machabeusza
Hierozolimski, potym przez Jaśnie Oświeconą J.K.M. Augu-
sta Wtórego Komissję Toruński Kościół, sub titule Annun-
tlatiae Virginis Deiparae, z rąk cudzych odebrany, b.m. i
r.w. Tekst ten został również wydany w tłumaczeniu nie-
mieckim: Des P. Casimirus Wieruszewski S. J. Eynweyhungs
Predigt Der ST. Marien-Kirch In Thorn, welche erilber dle
Wórte aus I Machab. IV. v. 35, 48, 51 dem 8. Decembris
MDCCXXIV gehalten, Thorn 1724 oraz w tłumaczeniu ho-
lenderskim: De linwyings Predicatie..., Amsterdam 1725.
17