DOI Artikel:
Gumiński, Samuel: O ideowej koncepcji późnobarokowego ołtarza głownego w toruńskim kościele NP Marii
DOI Seite / Zitierlink: https://doi.org/10.11588/diglit.48708#0028
SAMUEL GUMlNSKI
II. 6. Tzw. „Pomnik Pojednania” w Gybr, rysunek
w Albrechtskodex, Wien, Oesterrechische Natio-
nalbibiothek. Repr. J. Borski wg Zachariasa.
25 J. B. VILLALPANDO, De postrema Ezechiclis ulslone,
Romae 1604, ryc. na ss. nlb. 114—115 (jest to drugi tom
dzieła: H. PRADO i J. B. VILLALPANDO, In Ezechielem
erplantationes et apparatus Urbls ac Templl Hierosolymlta-
ni, Romae 1596—1604). Źródłem tej formy rekonstrukcji
jest dla Villappanda tekst III Księgi Królewskiej VII 17—
—20. Należy tu zaznaczyć, że sam Villalpando rekonstruując
Arkę nie ozdobił jej wspomnianą dekoracją.
28 O znajomości dzieła Villalpanda przez Fischera von
Erlach por. E. FORSSMAN, Saule und Ornament, Uppsala
1956, s. 208. Nie zwracano dotychczas uwagi na ten mo-
tyw dekoracyjny 1 jego pochodzenie. MOSSAKOWSKI (o.c.)
ograniczył relacje ze świątynią jerozolimską jedynie do oł-
tarzowej przestrzeni kaplicy Elektorskiej. Ponieważ wspom-
niany ornament występuje również w dekoracji kopuły
go Świętych25. Fischer von Erlach, jak wiadomo, znał
dzieło Villalpanda, toteż wykorzystał je również we
Wrocławiu, wprowadzając ową dekorację zarówno na
ściany Arki, jak i na sklepienie głównego wnętrza
kaplicy26. Dekoracja Arki toruńskiej jest niewątpli-
wie wynikiem wzorowania się na Arce wrocławskiej.
Niemniej trzeba zauważyć, że wykonawcy ołtarza
Mariackiego nie znali zapewne rycin z dzieła Villal-
panda i nie rozróżniali należycie szczegółów specy-
ficznych dla tej rekonstrukcji, toteż dekoracja Arki
w Toruniu zbliża się swoim wyglądem do formy or-
namentu tzw. stylu Regencji.
W związku z ustaleniem „abrysu wrocławskiego”
należy zastanowić się nad użytą w kaplicy Elektor-
skiej formą tarczy słonecznej nad Arką. Od czasu
powstania kaplicy tarcza ta jest określana jako sol
iustitiae Dci27 28. Pochodząca z proroctwa Malachiasza
(IV, 2) metafora „słońce sprawiedliwości” była od
antycznych czasów używana na oznaczenie Chrystusa.
Takie znaczenie ma także we Wrocławiu23. Według
Biblii nad wiekiem Arki Przymierza między postacia-
mi dwu cherubów objawiał się Bóg. Owa szczególna
obecność Boga była nazywana „chwałą Bożą” (Gloria
Dei)29. Do tego starotestamentowego opisu nawiązują
późnobarokowe monstracje — na przykład z Wei-
nawy kaplicy, relacje te należy rozszerzyć na całość wnę-
trza, z tym jednak, że w kopule mamy do czynienia raczej
z przedstawieniem Jerozolimy Niebiańskiej. Wspomnieć tu
warto, że owa dekoracja pojawia się i w innym dziele
Fischera i Brokofa, mianowicie w prezbiterium wiedeńskie-
go kościoła św. Karola Boromeusza.
27 Najwcześniejsze zastosowanie tego określenia spoty-
kamy w dokonanym przez wrocławskiego historiografa opi-
sie kaplicy. Por. J. Chr. KUNDMANN, Silesii in nummis
oder beriihmte Schlesier in Munzen, Berlin-Leipzig 1738,
s. 4703.
28 Zwyczaj nazywania Chrystusa „słońcem sprawiedliwoś-
ci” rozpowszechnił się od III w. wprowadzony przez św.
Zenona z Werony i św. Ambrożego (por. K. BIHLMEYER,
H. TUCHLE, Historia Kościoła, t. I, Starożytność chrześci-
jańska, Warszawa 1971, s. 344). Wcześniejsze dzieje obrazo-
wania tej metafory omawia E. PANOFSKY, Durers Stel-
lung zur Antike [w:| tegoż, Sinn und Deutung in der
bildenden Kunst, Koln 1975, s. 285—291. O popularności w
XVIII w. owej metafory świadczyć może takie określenie
Chrystusa w powstałej w jezuickim kręgu oracji na cześć
Marii: Quam volult pulchram esse, ut Luna, ut a Sole lu-
stitiae non interruptam nunąuam laesi candoris per gra-
tias lucern mutuaretur (por. T. J. DEBOLI, Oratio pro Im-
maculata Virginis Beatssimae Conceptione ... [Zamość?! 1772,
k. 6 r.). W węższym sensie określenie „słońce sprawiedli-
wości” oznaczało Chrystusa jako najwyższego Sędziego w
momencie Sądu Ostatecznego. W kaplicy Elektorskiej wątek
eschatologiczny jednak nie jest wyeksponowany, mimo iż
budowla jest jednocześnie grobowcem fundatora. Z tym
wątkiem wiążą się tylko reliefy nad portalami przedstawia-
jące cztery rzeczy ostateczne; o samym grobowcu por.
D. GOMOLCKE, Supplement oder Anhang zu denen bereits
herausgegebenen 3 ersten Theilen derer Bresslauischen Mer-
wilrdigkeiten, Oeis 1734, s. 11.
28 M. KOWALEWSKI, Mały słownik teologiczny, Poz-
nań—Warszawa—Lublin 1960, s. 370 (hasło: Szekina).
20
II. 6. Tzw. „Pomnik Pojednania” w Gybr, rysunek
w Albrechtskodex, Wien, Oesterrechische Natio-
nalbibiothek. Repr. J. Borski wg Zachariasa.
25 J. B. VILLALPANDO, De postrema Ezechiclis ulslone,
Romae 1604, ryc. na ss. nlb. 114—115 (jest to drugi tom
dzieła: H. PRADO i J. B. VILLALPANDO, In Ezechielem
erplantationes et apparatus Urbls ac Templl Hierosolymlta-
ni, Romae 1596—1604). Źródłem tej formy rekonstrukcji
jest dla Villappanda tekst III Księgi Królewskiej VII 17—
—20. Należy tu zaznaczyć, że sam Villalpando rekonstruując
Arkę nie ozdobił jej wspomnianą dekoracją.
28 O znajomości dzieła Villalpanda przez Fischera von
Erlach por. E. FORSSMAN, Saule und Ornament, Uppsala
1956, s. 208. Nie zwracano dotychczas uwagi na ten mo-
tyw dekoracyjny 1 jego pochodzenie. MOSSAKOWSKI (o.c.)
ograniczył relacje ze świątynią jerozolimską jedynie do oł-
tarzowej przestrzeni kaplicy Elektorskiej. Ponieważ wspom-
niany ornament występuje również w dekoracji kopuły
go Świętych25. Fischer von Erlach, jak wiadomo, znał
dzieło Villalpanda, toteż wykorzystał je również we
Wrocławiu, wprowadzając ową dekorację zarówno na
ściany Arki, jak i na sklepienie głównego wnętrza
kaplicy26. Dekoracja Arki toruńskiej jest niewątpli-
wie wynikiem wzorowania się na Arce wrocławskiej.
Niemniej trzeba zauważyć, że wykonawcy ołtarza
Mariackiego nie znali zapewne rycin z dzieła Villal-
panda i nie rozróżniali należycie szczegółów specy-
ficznych dla tej rekonstrukcji, toteż dekoracja Arki
w Toruniu zbliża się swoim wyglądem do formy or-
namentu tzw. stylu Regencji.
W związku z ustaleniem „abrysu wrocławskiego”
należy zastanowić się nad użytą w kaplicy Elektor-
skiej formą tarczy słonecznej nad Arką. Od czasu
powstania kaplicy tarcza ta jest określana jako sol
iustitiae Dci27 28. Pochodząca z proroctwa Malachiasza
(IV, 2) metafora „słońce sprawiedliwości” była od
antycznych czasów używana na oznaczenie Chrystusa.
Takie znaczenie ma także we Wrocławiu23. Według
Biblii nad wiekiem Arki Przymierza między postacia-
mi dwu cherubów objawiał się Bóg. Owa szczególna
obecność Boga była nazywana „chwałą Bożą” (Gloria
Dei)29. Do tego starotestamentowego opisu nawiązują
późnobarokowe monstracje — na przykład z Wei-
nawy kaplicy, relacje te należy rozszerzyć na całość wnę-
trza, z tym jednak, że w kopule mamy do czynienia raczej
z przedstawieniem Jerozolimy Niebiańskiej. Wspomnieć tu
warto, że owa dekoracja pojawia się i w innym dziele
Fischera i Brokofa, mianowicie w prezbiterium wiedeńskie-
go kościoła św. Karola Boromeusza.
27 Najwcześniejsze zastosowanie tego określenia spoty-
kamy w dokonanym przez wrocławskiego historiografa opi-
sie kaplicy. Por. J. Chr. KUNDMANN, Silesii in nummis
oder beriihmte Schlesier in Munzen, Berlin-Leipzig 1738,
s. 4703.
28 Zwyczaj nazywania Chrystusa „słońcem sprawiedliwoś-
ci” rozpowszechnił się od III w. wprowadzony przez św.
Zenona z Werony i św. Ambrożego (por. K. BIHLMEYER,
H. TUCHLE, Historia Kościoła, t. I, Starożytność chrześci-
jańska, Warszawa 1971, s. 344). Wcześniejsze dzieje obrazo-
wania tej metafory omawia E. PANOFSKY, Durers Stel-
lung zur Antike [w:| tegoż, Sinn und Deutung in der
bildenden Kunst, Koln 1975, s. 285—291. O popularności w
XVIII w. owej metafory świadczyć może takie określenie
Chrystusa w powstałej w jezuickim kręgu oracji na cześć
Marii: Quam volult pulchram esse, ut Luna, ut a Sole lu-
stitiae non interruptam nunąuam laesi candoris per gra-
tias lucern mutuaretur (por. T. J. DEBOLI, Oratio pro Im-
maculata Virginis Beatssimae Conceptione ... [Zamość?! 1772,
k. 6 r.). W węższym sensie określenie „słońce sprawiedli-
wości” oznaczało Chrystusa jako najwyższego Sędziego w
momencie Sądu Ostatecznego. W kaplicy Elektorskiej wątek
eschatologiczny jednak nie jest wyeksponowany, mimo iż
budowla jest jednocześnie grobowcem fundatora. Z tym
wątkiem wiążą się tylko reliefy nad portalami przedstawia-
jące cztery rzeczy ostateczne; o samym grobowcu por.
D. GOMOLCKE, Supplement oder Anhang zu denen bereits
herausgegebenen 3 ersten Theilen derer Bresslauischen Mer-
wilrdigkeiten, Oeis 1734, s. 11.
28 M. KOWALEWSKI, Mały słownik teologiczny, Poz-
nań—Warszawa—Lublin 1960, s. 370 (hasło: Szekina).
20